İxtisasın şifri və adı : 060506 Coğrafiya İxtisaslaşmanın adı : İqtisadi və sosial coğrafiya «İqtisadi və sosial coğrafiya»

Cədvəl 2. 4 .

İşğal olunmuş ərazilərin meşə ehtiyatlarının orta illik itkilərinin rayonlar üzrə həcmi[5]

Sıra №	Rayonlar	Ümumi meşə fondu	Oduncaq ehtiyatı	Orta illik atım	Orta illik itkinin həcmi Manat
1.	Kəlbəcər	37.9 min ha	2.5 mln m^3	28.4 min m^3	1 502 360
2.	Xocavənd	22.4 min ha	17.8 mln m^3	17.5 min m^3	925 750
3.	Laçın	32.1 min ha	2.9 mln m^3	38.1 min m^3	2 015 490
4.	Zəngilan, Qubadlı, Cəbrayıl	28 min ha	1.5 mln m^3	32.2 min m^3	10 214 990
5.	Ağdərə Ağdam	80.1 min ha	10.3 mln m^3	91.0 min m^3	7 109 760
6.	Şuşa Xocalı Füzuli	47.5 min ha	5.4 mln m^3	-	3 655 390
Cəmi	26 074 410 manat x 25 il = 651860250 manat

Təyinatın görə kənd təsərrüfatına yaralı torpaq sahələrinə dəyən zərəri hesablamaq üçün əvvəlcə həmin sahələrin qiymətləndirilməsini həyat keçirmək lazımdır.

Əkinə yararlı torpaq sahələrini qiymətləndirmək üçün I fəsilin I bölməsində

qeyd etdiyim qiymətləndirmə düsturlardan istifadə etmək lazımdır [5]:

(1.4)

Burada V- əkinə yararlı torpaq sahəsinin dəyəri, R- torpaq sahəsinin icarə dəyəri, taxılın yetişdirilməsində hesablanan xalis gəlir, e - diskont dərəcəsi və ya kapitalın gəlirlik norması.

R_f = (P-C) x Q (1.5)

Burada Р- taxılın satış qiyməti, С- taxılın maya dəyəri və yatırılmış kapitalın gəlirlik norması, Q – taxıl sahəsinin məhsuldarlığı [5].

Yuxarıdakı düsturlarda verilənlərin qiymətlərindən ( P- 0.25 manat/kq, C- 0.172 manat/kq, Q- 30 sentner/ ha) istifadə edərək əkinə yararlı torpaq sahələrinin bazar dəyəri 3846 manat/ha hesablanmışdır. Bunu işğal altında olan əkinə yararlı torpaqların sahəsinə vursaq - 183 242 ha x 3846 manat/ha= 704748732 manat/il əldə edərik. Bunu isə işğal müddətinə vursaq əkinə yararlı torpaq sahələrinə işğal müddətində vurulan zərər -17 618, 72 mln manat olmuş olar.

Çoxillik əkin sahələri üzrə zərərləri hesablamaq üçün həmin sahələrinin bazar dəyəri müəyyən edilməlidir. Bunun üçün lazım olan göstəricilərdən( orta illik icarə qiyməti- 300manat/ha) istifadə edərək çoxillik əkin sahələrinin bazar dəyəri - 14 097 900 manat/il, işğal müddətində isə 352, 45 mln manat təşkil edir.

Dincə qoyulmuş sahələr üzrə itkilər- ( orta illik icarə qiyməti 250 manat/ha) bazar dəyəri - 1 780 000 manat/il, işğal dövründə dəyən zərər 44.5 mln manat təşkil edir.

Biçənəklər üzrə itkilər- ( orta illik icarə qiyməti- 300 manat/ha) bazar dəyəri- 5 320 800 manat/il, işğal dövründə 133.07 mln manat təşkil edir.

Örüş sahələri üzrə itkilər- ( orta illik icarə qiyməti- 250 manat/ha) bazar dəyəri – 85 129 750 manat/il, işğal dövründə 212,82 mln manat təşkil edir.

Kolluq sahələr üzrə itkilər –( orta illik icarə qiyməti- 150 manat/ha) bazar dəyəri 5 845 650 manat/il, işğal dövründə 146.14 mln manat təşkil edir.

Yararsız sahələr üzrə itkilər- (orta illik icarə qiyməti- 150 manat/ha) bazar dəyəri 50 244 900 manat/il işğal dövründə 1256, 12 mln təşkil edir.

Beləliklə, işğal müddəti ərzində müxtəlif təyinatlı torpaq sahələri üzrə dəyən zərərlərin həcmi aşağıdakı cədvəldə öz əksini tapmışdır(Cədvəl 2.5. )

Digər bir zərər vurulan təbii resurs su mənbələridir ki, su mənbələrinə vurulan iqtisadi zərərləri hesablamaq mürəkkəb bir prosesdir. Su mənbələrinə vurulan zərərləri hesablamaq üçün işğal olunmuş ərazilərdən axan çaylar, göllər, su anbarları yeraltı suların həcmini, həmin su mənbələrinin su ilə təmin oluna biləcək torpaqlardan alınan məhsulun həcmini, həmçinin çayların hidroenerji potensialını, eyni zamanda suların canlılar aləmindən və s. gələcək gəlirləri hesablamaq lazımdır.

Faktiki olaraq yuxarıda göstərilənlərən biri işğal olunmuş ərazilərdə yerləşən Sərsəng su anbarıdır ki, bu anbarın istifadəsindən məhrum olma nəticəsində dəyən zərəri hesablamaq üçün 2 əsas yanaşmadan istifadə etmək olar: enerji istehsalı və suvarma məqsədli istifadə.

Enerji istehsalı baxımından yanaşdıqda. Nəzərə alsaq ki, işğaldan əvvəli illərdə Sərsəng SES-də il ərzində 125 mln kvt saat istehsal olunurdu. Azərbaycan Respublikasının Tarif ( Qiymət) Şurasının qərarına görə 2016-cı ilə qədər 1 kvt saat elektrik enerjisinin pərakəndə satış qiyməti 0.06 manat, 2016-cı ildən etibarən isə0.07 manat təşkil edir. Bu nöqteyi nəzərdən işğal nəticəsində enerji istehsalı baxımından yanaşdıqda dəyən zərər :

125 mln kvt.saat/il x 0.06 man = 7.5 mln manat/il

təşkil edəcəkdir. İşğal müddətində dəyən zərər isə ( 2016-cı ilə qədər):

7.5 mln manat/il x 22 il = 165 mln manat

olacaqdır.1 kvt.saat elektrik enerjisinin qiymətini 0.07 manat olduğunu nəzərə aldıqda isə dəyən zərər:

125 mln kvt.saat/il x 0.07 man = 8.75 mln manat/il

8.75 mln manat/il x 3il= 26.25 mln manat

təşkil edəcəkdir. Beləliklə, enerji istehsalı nöqteyi nəzərindən dəyən zərərin işğal müddətində ümumi həcmi:

165 mln manat + 26.25 mln manat = 191.25 mln manat

olacaqdır.

Əkin torpaqlarının suvarılması nöqteyi nəzərindən yanaşdıqda isə, nəzərə alsaq ki, Sərsəng su anbarı 120 000 əkin sahəsinin suvarılmasını təmin etmək üçün layihələndirilmişdir, bu səbəbdən dəyən zərər:

120 000 ha əkin sahəsi x 220 kq/ha məhsul/il x 0.25 manat.kq = 6 600 000 manat/il

6.6 mln manat/il x 25 il = 165mln manat

təşkil edər. Beləliklə, Sərsəng su anbarından istifadədən məhrum olma nəticəsində dəyən ümumi dəyən zərər :

165 mln manat + 191.25 mln manat = 356.25 mln manat

təşkil edər.

Ümumiyyətlə, gəlirlik nöqteyi nəzərdən yanaşmaya əsasən su mənbələrinə dəyən zərərləri dolayı yolla hesablamaq mümkündür. Beləki, bunun üçün aşağıdakı düsturdan istifadə etmək lazımdır(1.6):

Z_d = ΔG_x/(R_f-İ) (1.6)

İşğal olunmuş ərazilərin çaylarının suyundan 350 mln m³/il-i ərazilərin suvarılmasında istifadə edilir. Azərbaycan Respublikasının Tarif(qiymət) Şurasının 2007-ci il tarixli qərarına görə suvarmada istifadə olunan suyun 1000 m³-ə görə qiymət 0.50 manat müəyyən olunmuşdur. Bu hesabla

ΔG_x- təbii ehtiyata dəyən zərər nəticəsində itirilən xalis gəlir- 350 mln m³/il x 0.50 manat = 175 mln manat/il, R_f – risksiz faiz dərəcəsi- 6%, İ-uzunmüddətli orta inflyasiya- 3.06%. Beləliklə, işğal müddətində çayların suyundan məhrum olma nəticəsində dəyən zərərin həcmi:

Z_d= ΔG_x/(R_f-İ)=175 mln manat/il /(6%-3.06%)= 59.5 mln manat/il

59.5 mln manat/il x 25 il = 1487.5 mln manat

Beləliklə, Ermənistan tərəfindən Azərbaycan Respublikası ərazilərinin işğal olunması və işğal müddətində ölkə iqtisadiyyatına faydalı qazıntılar nöqteyi nəzərindən 82006.8 mln manat, meşə ehtiyatı nöqteyi nəzərindən 651,9 mln manat, torpaq ehtiyatı nöqteyi nəzərindən 19 763,82 mln manat, su ehtiyatı nöqteyi nəzərindən 1843.75 mln manat zərər dəymişdir [5].