40
II Fəsil. XX əsrin 90-cı illərində İsrail-Fələstin münaqişəsi. Sülh
prosesi
2.1 Sülh danışıqlarını hazırlayan şərtlər
Yaxın Şərqdəki müddət sülh danışıqlarına gələrkən yuxarıda ifadə etdiyimiz
kimi şərtlər da tərəfləri sülhə zorlamaktaydı. ABŞ Sovetlər Birliyinin zəiflədiyi bir
dövrdə Yaxın Şərqdə doğan boşluğu dolduraraq bölgədə öz nizamını tam
mənasıyla qura bilmək və sabitlik təmin edə bilmək üçün İsrail-Fələstin
münaqişəsinin sona çatmasına ehtiyac duyurdu. İsraildə də özəlləşən iqtisadiyyat
və liberalleşmə ilə gələn qlobal bazara eklemlenme ehtiyacı bölgədəki bir
qarşıdurmanı qəbul etmirdi. ABŞ-da artıq İsrailin qanuniliyinin təmin edilməsinin
sülh masasına oturmasından keçdiyini İsrailə qəbul etdirmək üçün təzyiqlərini
artırmışdı.
106
Digər tərəfdən baxıldığında isə İsrailə gedərək artan iqtisadi asılılıq,
bütün səylərə baxmayaraq İntifada müddətində də görüldüyü kimi silahlı
mübarizənin
tək
başına
çatmayacağının
görülməsi
və
İraqdakı
müvəffəqiyyətsizliyin Ərəb dövlətlərinə Fələstin-İsrail probleminin hərbi yollardan
həll edilə bilməz göstərməsi səbəbiylə Fələstin Qurtuluş Təşkilatının sülh
xaricindəki yollarının tıxanması Fələstinlilərin də müzakirə oturmağa məcbur edən
səbəblərdir.ABŞ prezidenti Corc Buş və SSRİ prezidenti Qorbaçovun tərəflərə sülh
haqqında fikir mübadiləsi aparmaq üçün etdiyi çağırışa İsrail, İordaniya, FAT.,
Suriya və Livan müsbət cavab verdi. Danışıqlara bunun yanında Avropa Birliyi və
Misir də qatıldı.Konfrans 30 Oktyabr 1991 günü Madrit'te Kral Sarayında başladı
və üç gün davam etdi. Fələstin Qurtuluş Təşkilatı dövrün İsrail Baş naziri İzak
Şamirin güzəştə getməz mövqei səbəbiylə konfransda İordaniya nümayəndə heyəti
ilə birlikdə iştirak etmək məcburiyyətində qaldı.Madrid prosesi, iki mərhələdə
meydana gəldi və konfransdakı çox tərəfli danışıqları ikitərəfli danışıqlar izlədi.
Çoxtərəfli danışıqlar zamanı bölgə ölkələrinin hamısını maraqlandıran iqtisadi
106
http://www.mfa.gov.il/MFA/Peace+Process/Guide+to+the+Peace+Process/Agreement+on+Gaza+Strip+and+Je
richo+Area.htm
41
əməkdaşlıq, ətraf mühit, su, qaçqınlar, regional təhlükəsizlik və tərksilah kimi
mövzular ələ alındı. Bu görüşlərdən qəti nəticələr alınamasa da Ərəb dövlətləri bu
mövzular üzərindəki görüş fərqliliklərini ortaya qoyma fürsəti tapdılar.
107
İkili
görüşlərdə isə ölkələr öz aralarındakı problemlərə sıxlaşdılar. İsrail-Livan
görüşmələrində Güney Livan işğalı mövzusu İsrail-Suriya danışıqlarında isə Golan
Təpələri mövzusu üzərinə yoğunlaşıldı. İsrail və Fələstinlilər arasında danışılan
mövzu isə işğal altındakı torpaqlarda Fələstinlilərin sahib olacağı idarəetmə şəkli
idi. Fevral-Mart 1992'deki ikili danışıqlarda İsrail özünə bağlı məhdud bir
muxtariyyət təklif edərkən Fələstinlilər irəlidə müstəqil ola biləcək daha geniş bir
muxtariyyət istəyirlər ayrıca Şərq Qüdsü də irəlidə qurulacaq Fələstin dövlətinin
paytaxtı olaraq göstərirdilər.Madrid Konfransının ardından gələn sıx ikitərəfli
danışıqlar prosesində İsrail və Fələstin arasında yenə rəhbərlik, təhlükəsizlik
problemləri müzakirə edilsə də, əsas ancaq həlledici olduqca vacib mövzular
qaçqınlar və məskunlaşmalar mövzusu görüşün məğzini təşkil etmişdir. İsrail
bütün təzyiqlərə baxmayaraq davam etdiyi məskunlaşmaların inşasını davam
etdirmə rəftarını 13 İyul 1992-ci ildə Baş nazirlik stoluna İsak Rabinin oturduğu
yumuşatmıştır. "Sülh üçün torpaq" formulunu mənimsəyən Rabin səmimiyyətini
göstərmək üçün vəzifəyə gəldikdən sonra Qərb Şəriyədə planlanmış olan 6000
konutluk yeni yaşayış proyektini ləğv etmişdir. Madrid Konfransı və ardından
gələn danışıqların iki tərəf baxımından da əhəmiyyətli nəticələri olmuşdur.
Əvvəlcə Ərəblərin İsrailə qarşı inkişaf etdirdikləri tabu Ərəb dövlətləri və İsrailin
eyni masaya oturduğu ortadan qalxmışdı. İkinci olaraq tərəflər konfrans zamanı öz
fikirlərini dünya ictimaiyyətinə dəqiq bir şəkildə əks imkanı tapmışlar. Konfransa
qatılan İsrail Baş naziri İzak Şamir və Fələstin nümayəndəsi Heydər Abdul
Shafi'nin bağlanış danışmaları bu baxımdan əhəmiyyətli nöqtələr ibarətdir. Şamir
çıxışında konfrans boyunca Fələstinlilərin çəkdiyi ağrıları dünyanın gözünə
soxmağa çalışaraq ancaq simpatiya qazana amma bu şəkildə bir nəticəyə gəlib və
107
http://www.mfa.gov.il/MFA/Peace+Process/Guide+to+the+Peace+Process/Agreement+on+Gaza+Strip+and+Je
richo+Area.htm
42
ya bilinməyəcəyini ifadə Shafi, BMT Təhlükəsizlik Şurasının 242 nömrəli qərarını
bir dəfə daha vurğulamış, bu qərarda ortaya qoyulan "sülh üçün torpaq"
düsturunun əsas yol göstərici olduğunu, sülh üçün həll edilməsi lazım olan
mövzuların torpaq, idarəetmə, qaçqınlar və məskunlaşmalar olduğunu bildirmiş,
Fələstin xalqının self-determinasyon haqqının altını çizmiştir.
108
Görüşlər, dərhal
ardından inkişaf edən gizli danışıqlar nəticəsində ortaya çıxan Oslo prinsiplər
Bəyannaməsinin məzmununun müəyyən edilməsinə də böyük töhfəsini vermişdir.
Oslo prinsipləri Bəyannaməsi
Oslo Bəyannaməsi Fələstinin əvvəlki dövrdəki addımlarının nəticəsi olaraq
içinə girdiyi ciddi bir maliyyə böhranın görüldüyü; iqtisadi çətinliklər və Madrid
Konfransından bəri davam edən ikitərəfli danışıqlara baxmayaraq işğal edilmiş
torpaqlarda hər hansı bir həll çata bilməməkdən və İntifadənin gətirdiyi şiddət
mühitindən xalqın Fələstində radikal İslami hərəkətlərə daha çox dəstək verməyə
başladığı bir dövrdə imzalanmışdır. İsrail də bu İslami hərəkətlərdən çəkinərək
sülh danışıqlarında FAT-ı daha çox ön plana çıxarmanın öz xeyrinə olduğunu
anlamışdır. "Sülh üçün torpaq" düsturunu mənimsəyən İsak Rabinin baş nazir
kreslosuna oturduğu da sülh danışıqları sürətləndi.Davam edən ikitərəfli
danışıqlarda anlaşılmazlıq mövzuları bu şəkildə yekunlaşdırıla bilər:
109
Fələstinlilər danışıqların və tərəqqi mərhələlərinin hər dövründə 242 saylı qərarı
əsas götürərək İsrailin Şərqi Qüds də daxil işğal etdiyi bütün torpaqlardan
çəkilməsini tələb edir; İsrail isə 242'yi yalnız son status danışıqlarında əsas
alacağını qarşıya qoyurdu. İkinci olaraq İsrail mərhələlər arasında bağlar quraraq
alternativlərini artırmağa çalışarkən Fələstin qəti tarixlər və konkret addımlar
görmək istəyirdi. Son təməl anlaşılmazlıq mövzusu isə müvəqqəti rəhbərliyin sahib
olacağı yetkilerdi. Fələstin özünə buraxılacaq bölgədə İsrailin istifadə etdiyi bütün
108
Ziad Abu-Amr, “The View from Palestine: In the Wake of the Agreement”, Journal of Palestine Studies, 23,
109
Ziad Abu-Amr, “The View from Palestine: In the Wake of the Agreement”, Journal of Palestine Studies, 23,
Dostları ilə paylaş: |