İnsan və tale problemi

"Hansı səmtə üz tutsanız, Allah oradadır" ⁸⁶

"Biz ona şah damanndan da yaxanıq"⁸⁷

"Əvvəl, axır, aşkar və gizli Odur. O hər şeyi bilir".⁸⁸

Buna görə də aləm bütün xüsusiyyət və sistemləri ilə Allahın elminin mərtəbələrindən hesab olunur. Elmin bu mərtəbəsində elm ilə məlum olan (obyekt) şey iki deyil, birdir və ona görə də onda elm ilə məlumun üst-üstə düşüb-düşməməsi fərz edilə və sonra "əgər belə olsa, Allahın elmi elm, əgər elə olsa, cəhl olaçaq" deyilə bilməz.

1^ Peyğəmbərin məşhur hədisi belədir: “İslam ütələyər, ancaq üstələnməz”. Bu hədis hər iki məzhəbin, yəni həm şiə, həm də əhli-sünnənin mötəbər saydığı və istinad etdiyi hədislərdəndir.

2^ Ədib-əl-Məmalik Fərahani (1861-1917) – Cənubi Azərbaycanlı şair – Red.

3^ İslam və ərəb sivilizasiyası, səh.751

4^ Sivilizasiya tarixi, c.11, səh.317

5^ Yenə orada, c.11, səh.319-320

6^ Sivilizasiya tarixi, c.11, səh.322

7^ İnsanın iradə azadlığına malik olmaması danışdığı söz və gördüyü işlərin Əsl səbəbkarının özü olmaması və onları kənar amilin plan və təsirir altında məcbur yerinə yetirməsi, malik olduğu xüsusiyyət və sifətlərin onun taleyinə heç bir təsir göstərməməsi inancı. Dini mətnlərdə bu barədə daha çox “cəbr” (məcburiyyətə inam) termini işlədilir. – Tərc.

8^ İsra, 18-20

9^ Məhəmməd, 7

10^ Sivilizasiya tarixi, c.11, səh.42

11^ Əvvəl mövcud olmayıb, sonradan yaranan nəsnə - Tərc.

12^ Hədid, 22

13^ Ənam, 59. Bəzən yanlışlıqla “yaş-quru eləbir şey yoxdur ki, açıq-aydın kitabda olmasın” cümləsini Qurani-kərim mənasında yozurlar, halbuki məqsəd Quran deyil və məhşur təfsirçilərin hətta biri belə onu qeyd edilən mənada təfsir etməmişdir.

14^ Ali-İmran, 54

15^ Hicr, 21

16^ Təlaq, 3

17^ Qəmər, 49

18^ İbrahim, 4

19^ Ali-İmran, 26

20^ Rad, 11

21^ Nəhl, 112

22^ Ənkəbut, 40

23^ Fussilət, 46

24^ İnsan, 3

25^ Kəhf, 29

26^ Rum, 41

27^ Şura, 20

28^ İsra, 18-20

29^ Camius-səğir, c.2, səh.89

30^ Sədr Vasiqinin Cəmaləddin Əfqani barəsindəkiqeydlərindən çıxarış. O bunu Cəmaləddin qəzavü-qədər barəsindəki məqaləsində nəql etmişdir.

31^ Səbəb-nəticə əlaqəsi – Red.

32^ Allahı eyib və nöqsanlardan arındırmaq, pak bilmək. – Tərc.

33^ “Fəlsəfənin əsasları və realizm metodu” kitabının üçüncü cildinə müraciət edin.

34^ Yüksək və alçaq sözü burada bir termin kimi aləmin maddi və qeyri-maddi xassələrinə işarə edir. – Tərc.

35^ Rəd, 39

36^ İnanca görə, gözdəymədən, xəstələnməkdən və s. qorunmaq üçün boyundan asılan dua, tilsim, pitik. – Tərc.

37^ Biharul-ənvar, c.5, səh.87

38^ Səduq, Tövhid səh.337

39^ Ənam, 2

40^ Ənam, 59

41^ Hədid, 22

42^ Rəhman, 29

43^ Əl-Kafinin şərhi, Molla Sədra, 394-cü hədisin davamı

44^ Əhzab, 62

45^ Ənbiya, 105

46^ Əraf, 128

47^ Rəd, 11

48^ Ənam, 129

49^ İsra, 16

50^ Nur, 55

51^ Kəhf, 59

52^ Peyğəmbər hədisidir

53^ Səfirətul-bihar, “dua” fəsli

54^ Bəqərə, 186

55^ Biharul-ənvar, c.5, səh.140

56^ Məcməul-bəhreyn, “səbəb” sözünün izahı

57^ Ənfal, 44

58^ Təlaq, 3

59^ Muhəmməd, 7

60^ Həcc, 38

61^ Həcc, 40

62^ Ali-İmran, 173-174

63^ İbrahim, 4

64^ Ali-İmran, 26

65^ Zariat, 58

66^ Zariat, 22

67^ Şuara, 79-81

68^ Nisa, 78

69^ Fussilət, 17

70^ Ənfal, 53

71^ Yasin, 47

72^ Rum, 41

73^ Müəllifin üç aydan bir buraxılan “Şiəlik məktəbi” jurnalından çap edilmiş(3-cü rəy. “Quran və həyat” adlı) məqaləsinə müraciət edin. (Bu məqalə “Fəlsəfi məqalələr” adlı kitabının birinci cildində də çap edilib.) – K.H.K

74^ İnsanın Allahdan tam ayrı və müstəqil olması, işlərinin özünə həvalə edilməsi inancı. – Tərc.

75^ Bu hədis Təbsirinin “əl-İhticac” kitabında nəql edilib və orada İmamın həmin məktubu əhvalatların sualına cavab olaraq yazması qeyd olunur.

76^ İslam sivilizasiyası və ərəb, səh. 141 və 149

77^ Sivilizasiya tarixi, c.11, səh,41

78^ Səh, 55-56

79^ Müəllifin "İslamda ictihad prinsipi" məqaləsinə müraciət edin.”Şiəlik məktəbi” jurnalı 3-cü say, səh, 318-332 (Bu məqalə M. Mütəhhərinin "On nitq" kitabında da çap edilib) - K.H.K

80^ Bu dəyərli şərqşünas üstüörtülü şəkildə demək istəyir ki, əşərilər Quranın olması etiqadını həzrət Peyğəmbər kəlamından götürüblər, amma mötəzilələr bu sözü Peyğəmbər kəlamı olmasına baxmayaraq, ağıl və məntiqlə ziddiyyət təşkil etdiyi üçün inkar ediblər. O həmin kitabin 418-ci səhifəsində belə deyir: əqidənin (Allahın gözlə görülməsinin mümkün olmaması etiqadının) əksi, həmçinin Quranın qədim olmasına eliqad bəsləmək və onun yaradılmasını inikar etmək hər şeydə Quranın mətninə tabe olan və düşmənlərinin diqqət və maraq göstərdiyi yozumdan çəkinən əhli sünnənin (əşərilərin) əqidəsi idi". Halbuki Qurani-karimdə onun qədimliyinə və yaradılmış olmamasına əsla işarə edilməyib. Həmçinin həzrət Peyğəmbərə aid hədislərin arasında mötəzilələrin Peyğəmbərə istinadının səhih olması ehtimalını verdiyi (amma onların inkar etdiyi) konkret hədis yoxdur.

81^ Kitaba fars dilinə tərcümə edən hörmətli tərcüməçi səhifənin haşiyasində cənab Fruzənfərin dilindən belə bir qeyd yazıb: "Quranın yaradılmış olması etiqadının deyilənlərlə və müəllifin əsassız qənəatləri ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.

82^ Tarixi dəlillarə asasən, mötəzilələr Quranın qatı və imani müdafiəçiləri olublar və dinsizlər və filosofların əqidasi ilə mübarizə aparıblar. Əgər cənab Duzinin dediyi kimi, onlar Quranın mənbəyinin vəhy olmasına etiqad bəsləməsəydilər, onu niyə müdafiə edirdilər ki?! Hədis kitablarında deyil, əksina, ilahiyyat kitablarında nəql edilən bu hədis nəzərdə tutulur: "Siz Qiyamət günü Rəbbinizi on dörd gecəlik Ayı gördüyünüz kimi görəcəksiniz". Bu məşhur şərqşünas qeyd edilən hədisin ərəbcə orijinalında işlənmiş və "on dörd gecəlik Ay" mənasında olan "əl-bədr" sözünün Bədr müharibəsi mənasında olduğunu güman edib və sonra məna düz çıxsın deyə gələcək zaman feili olan "görəcəksən" fellini keçmiş zaman felli mənasında - "gördüyün" kimi tərcümə edib!!! Bu hədisin geniş bir tarixçəsi var. Mövcud faktlardan belə məlum olur ki, bu hədis bir dəfə hədis raviləri tərəfindən dəyişikliyə məruz qalıb və sonra onun həmin dəyişilmiş forması yenidən teoloqlar tarəfindan başqa şəklə salınıb: Daha sonra o, üçüncü dəfə bu hörmətli şərqşünas tərəfindən bu gülməli vaziyyətə düşüb, Qurani-kərimdə Allahın gözlə görünməsi açıq şəkildə inkar edilib: "Gözlər Onu görməz, Amma O, gözləri görər, O, lütifkar və xəbərdardı'" (Ənam, 103) Bununla yanaşı, Quranda dəfalərlə "Allahla görüş" adlı bir həqiqətdən söz açılıb. Həm şiə, həm də sünni hədislərində həm Allahın gözlə görünməsi inkar edilib, həm də Quranın şübhəsiz, fiziki və cismani məsələ olmayan digər həqqəti təsdiqlənib. Əşərilərin olduqca böyük və bağışlanımaz günahlanından bir də Allahın Qiyamətdə gözlə görünməsinə etiqad bəsləmələridir. Bu etiqad ağıldan əlavə, Qurani-kərimlə də ziddiyyət təşkil edir. Əlbəttə, bu, geniş mövzudur və bura onun yer deyil

83^ Tarixdə hətta bir nəfər belə mötəzilə tapmaq olmaz ki, o, kfirlərin Allah tərəfindən yaradıldığını desin. Mötəzilələr kafirin yaradılışı deyil, küfrün yaradılışını inkar ediblər. Onlar “Allah kafir, zalım və günahların yaradanı deyil”, - deyə söyləməyiblər əksinə, söyləyiblər ki, küfr, zülm və günahı Allah yaratmamışdır.

84^ Fəlsəfədə bir bölgüdə elmi (idrak) "təsiredici" və "təsirlənən” olmaqla iki yerə bölürlər. Təsirlənən elm dedikdə, xarici ələmdə mövcud olan nəsnə və ya olaylarla bağlı olan elm nəzərdə tutulur. Məsələn, qarşımızdakı bir ağacı idrak ediriksə, bu onun öncədən mövcud olduğunu görədir. Bu o demakdir ki, obyekt (ağac) subyektdən (mən) öncə mövcuddur və subyekt sadəcə olaraq onu idrak edir. Elə buna görə də belə bir idraka "Təsirlənən elm" adı verilir. Belə bir idrakda insan xaricdə olandan təsirlənir və onu idrak edir. Təsiredici elmə gəldikdə, bu tamamilə öncəki elmdən fərqlənir. Belə ki, belə bir elmdə obyekt subyektdən öncə var olmur, əksinə, obyekt elə subyektin özü var edir. İbn Sinanın deyimi ilə desək, bənnanın tikmək istədiyi evlə bağlı idrakı bu qəbildəndir. O ilk öncə evi öz zehnində canlandıraraq yaradır və daha sonra onu xarici aləmdə inişa edir. Göründüyü kimi, bura da bənna xarici aləmdə öncədən mövcud olan evi idrak etmir, əksin onu öz zehnində yaradır və idrak edir. Bu mənada, obyekt subyektdən öncə mövcud deyil. Obyekt məhz subyekt vasitəsilə var olur. Müsalman filosoflar qeyd edir ki, Tanrının elmi təsirlənən yox, təsiredici elm növündəndir. Yəni Tanrı hansısa bir nəsnəni idrak edəndə həmin nəsnədən təsirlənərək onu dərk etmir, əksinə, onu var edə və O onu var elədiyinə görə, o, var olur, - Red.

85^ Bu söz J.P.Sartra məxsusdur. – Red.

86^ Bəqərə, 115

87^ Qaf, 16

88^ Hədid, 3