İbrahim Bayramov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
6 Krasnoselo rayonundan 512, Talin rayonundan 7688, Leninakan (indiki Spitak və Quqark rayonları) rayonundan 3410, Abovyan rayonundan 9436, Qəmərli (Artaşat) rayonundan 24149, Qafan rayonundan 12657, Qurduqulu rayonundan 8490, Qaranlıq (indiki Martuni) rayonundan 3190, .Meğri rayonundan 8508, Yeni Bayazid (indiki Kamo) rayonundan 4077, Sisyan rayonundan 17880, Stepanavan (Calaloğlu) rayonundan 1868, Vağarşabad (Eçmiədzin) rayonundan 27750, Vedi (indiki Ararat) rayonundan 8933, Keşişkənd (indiki Yeğeqnadzor) rayonundan 14837, Paşalı (indiki Vayk) rayonundan 8933 azərbaycanlı deportasiya olunmuşdur (415, s.96-163). Sovet hakimiyyəti dövründə azərbaycanlıların indiki Ermənistandan dövlət səviyyəsində, özü də SSRİ adlanan nəhəng imperiya tərəfindən deportasiyası köçürülmə adı ilə həyata keçirilmişdir. SSRİ Nazirlər Sovetinin 1947-ci il dekabrın 23-də «Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və başqa əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında» 4083 saylı və 1948-ci il martın 10-da isə həmin qərara əlavə olaraq qəbul edilən «Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi ilə əlaqədar tədbirlər haqqında» 754 saylı qərarlarına əsasən 1948-1953 - cü illərdə 150 min azərbaycanlı tarixi-etnik torpaqlarından deportasiya edilmişdir. 1988-1991-ci illərdə isə Rusiyanın köməyi ilə Ermənistan dövləti tərəfindən indiki Ermənistan ərazisindən 250 mindən artıq azərbaycanlı deportasiya olunmuşdur. Ümumiyyətlə, XX əsrdə iki milyon azərbaycanlı indiki Ermənistandan - Qərbi Azərbaycandan - tarixi-etnik torpaqlarından qovulmuşlar. Bu tarixi faciələrə vaxtında hüquqi-siyasi qiymət verilməmişdir. Yalnız Azərbayçan Respublikasının prezidenti H.Əliyev bu tarixi ədalətsizliyə, hüquqi-siyasi qiymət vermiş, bununla bağlı 1997-cı ilin dekabrın 18-də «1948-1953 - cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında», 1998-cı ilin martın 26-da «Azərbaycanlıların soyqırımı» və 22 avqust 2001-cı ildə «Erməni millətçilərinin apardığı etnik təmizləmə nəticəsində Ermənistan ərazisindəki öz tarixi torpaqlarından didərgin salınmış azərbaycanlıların məskunlaşması problemlərinin həlli haqqında» fərmanlar imzalamışdır. 22 avqust 2001-cı il tarixli fərmanda göstərilir: «Tarixi saxtalaşdırmaq, təhrif etmək və Azərbaycan torpaqlarının tarixi adlarını dəyişdirmək, süni surətdə Ermənistanı monoetnik dövlətə çevirmək siyasətinin tərkib hissəsini təşkil edirdi. 1935-1989 - cu illərdə Ermənistanda hətta yer adlarına qarşı qərəzli siyasət tətbiq edilmiş və minlərlə Azərbaycan toponimi xəritələrdən silinınişdir» Deməli, həm də indiki Ermənistan ərazisindəki türk mənşəli toponimlərin öyrənilməsi siyasi əhəmiyyət kəsb edir. Bu faktları özündə əks etdirən tarixi sənədlər «toxunulmazlıq» qrifi ilə Ermənistanın arxivlərində, obrazlı ifadə ilə desək, dəmir seyflərdə saxlanılır Yalnız ən etibarlı mənbə ərazinin topo- nimləridir ki, tarixi həqiqətlərə işıq salır, aydınlıq gətirir. Axı hər bir xalq, tayfa «yaşayış məntəqələrinə öz ana dillərində adlar verir. Həmin adlarda tarixin izləri öz əksini tapır» (88, s.3). Keçmiş SSRİ məkanında erməni tədqiqatçıları belə bir fikir formalaşdırmışlar ki, tarixən «Böyük Ermənistan» olmuş, zaman-zaman «Böyük Ermənistan» parçalanmış və indiki «Kiçik Ermənistan» qalmışdır. Ermənilər də indiki Ermənistanın qədim və köklü sakinləri olmuşlar. Məhz bunun nəticəsi idi ki, belarus toponimisti V.A.Juçkeviç 1980-cı ildə Minskdə çap etdirdiyi «Общая топонимика» əsərində yazırdı: «Erməni mənşəli olmayan adlar Ermənistanda azdır. Ermənistan toponimik cəhətdən SSRİ-nin ən yekcins ərazisidir. Burada başqa dillərə məxsus elementlər (dil elementləri - İ.B.) azdır» (304, s.229). Nicat Müəllifın bu fikri tarixi faktın və həqiqətin saxtalaşdırılmasından başqa bir şey deyildir. Tarixi faktlardan aydın olur ki, indiki Ermənistanda XIX əsrin əvvəllərinə kimi qeydə alınmış toponimlərin çoxu türk mənşəli olmuşdur. Təkcə bir faktı qeyd etmək istərdik. Z.Qorqodyanın 1932-cı ildə İrəvanda erməni dilində çap olunmuş «1831-1931-ci illərdə Sovet Ermənistanın əhalisi» kitabında qeydə alınmış 2310 yaşayış məntəqəsindən təqribən 2000-i türk mənşəlidir (415, s.292). Eyni zamanda Simeon İrəvanlının «Cambr» (XVIII əsr), «Ermənistan və ətraf vilayətlərin toponimlər lüğəti» (427, s. 1991) və b. erməni dilində nəşr edilən digər kitablarda qeydə alınmış türk mənşəli toponimlər tarixi həqiqətlərdən xəbər verir. E.ə. I, e. I əsrində yaşamış Strabon «Coğrafiya» əsərində (377, s.482-488) indiki Ermənistan ərazisində olan bəzi türk mənşəli toponimlərin (Sakasena, Araksena, Artaksat, Qoqarena) adlarını çəkir. 7 E.ə. I əsrdə Ön Asiyada böyük dövlət kimi tanınan Urartu ilə bağlı tapılan daş kitabələrdə indiki Ermənistan ərazisində yerləşən Eriaxi, Qelakuni, Urtexuni toponimlərinin (türk mənşəli toponimlərin - İ.B.) adları çəkilir (331 a, s. 329, 424). «VII əsr erməni coğrafiyası»nda (265, s.38-48) və 1763-1780-cı illərdə erməni kilsəsinin başçısı olmuş Simeon İrəvanlının «Cambr» əsərində (303, s. 119-198) indiki Ermənistan ərazisində yerləşən türk mənşəli toponimlərin adlarının ilkin, qədim formaları, eləcə də bu ərazidə tarixən yaşamış türk tayfalarının adları qeyd edilmişdir. 1590-cı ildə tərtib edilmiş «İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri»ndə, 1728-ci ildə tərtib edilmiş «İrəvan əyalətinin icmal dəftəri»ndə (143, s.22-183) indiki Ermənistanın türk mənşəli toponimləri geniş şəkildə və dəqiqliklə əksini tapmışdır. XIX əsrin 50-ci illərində rus dilində çap olunmuş İ.Şopenin «Исторический памятник состаяния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской Импери» (CП6, 1852), D.D.Paqirevin «Алфавитный указателк пятиверстной карте Кавказского края» (Тифлис, 1913) əsərində, «Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа (CMOMПK, вып.: 4, 5, 13, 25, 27, 40, Тифлис, 1884, 1886, 1892, 1898, 1900, 1909), «Кавказский календарь» (Тифлис, 1846, 1878, 1907, 1908, 1916), «Материалы для изучения экономического быта государственных крестьян Закавказского края» (тт. I-IV, Тифлис, 1862-1886) və s. jurnallarda, Акты собранные Кавказской Археографической Комиссией (тт. I-XII, Тифлис, 1866-1904) sənədlər toplusunda, Г.Абихин «Геология армянского нагорья» (Пятигорск, 1899) əsərində, eləcə də indiki Ermənistana səyahət etmiş E.Q. Veydenbaumun (Путеводитель по Кавказу, Тифлис, 1888), S.Anisimovun (Путеводитель по Кавказу , M., 1924) və başqa səyyahların əsərlərində qeydə alınmış indiki Ermənistanın türk mənşəli toponimlər ərazinin toponimlərinin öyrənilməsində əvəzsiz mənbələrdir. Bununla yanaşı, əsər yazılarkən erməni dilində müxtəlif illərdə çap olunmuş mənbələr də əsas götürülmüşdür. Onlardan Z.Qorqodyanın «1831-1931-ci illərdə Sovet Ermənistanın əhalisi» (İrəvan, 1932, erməni dilində), O.Yeğiazaryanın «Əzizbəyov rayonunun mədəniyyət abidələri» (İrəvan, 1955, erməni dilində), K.M.Avetisyanın «Coğrafi adlar lüğəti» (İrəvan, 1969, erməni dilində), T.X.Hakopyan, St.T. Məlik-Baxşyan və O.X.Barseğyanın «Eımənistan və ətraf vilayətlərin toponimlər lüğəti» (I c., İrəvan, 1986, erməni dilində) və s. əsərləri qeyd etmək olar. «Ermənistan azərbaycanlılarının tarixi coğrafiyası» (Bakı, 1995) əsəri də ərazinin toponimlərinin öyrənilməsində əsas mənbələrdən biridir. İndiki Ermənistan ərazisindəki toponimlərin tədqiqi sistemli şəkildə, XIX əsrdən başlayır. Ərazinin türk mənşəli toponimlərinin ilk izahına İ.Şopenin yuxarıda göstərilən əsərində rast gəlirik. Bu əsərdə əksini tapan indiki Ermənistanın ərazisindəki toponimlərin, demək olar ki, hamısı türk mənşəlidir. O, bu toponimlərin semantikası ilə bağlı etimoloji təhlil aparmamış, həmin toponimləri rus dilinə tərcümə edərək izah etmişdir. İ.Şopen Qərbi Azərbaycanın toponimlərinin izahında xalq etimologiyasına, təsviri izahlara üstünlük vermiş, elmi faktlara istinad etməmişdir. Bu baxımdan ərazidəki Qanlı Allahverdi, Gümüşlü, Kömürlü dağ, Qarasu, Axuryan çayı, Erivan//Эриван (İrəvan- İ.B.), Oxçaberd, Baş Abaran, Bicni və s. toponimləri düzgün izah etməmişdir (386, s.247-318). 1881-cı ildə Tiflisdə Qafqaz Tədris Dairəsi rəisınin sərəncamı ilə «Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа» (CMOMПTK) adlı jurnalın nəşrinə başlanır. Jurnalın səhifələrində həm də Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri yeri gəldikcə izah edilmiş, müəyyən toponimlərin hətta etimologiyası verilmişdir. Jurnalın 40-cı cildində (Tiflis, 1909) K.F.Qanın «Опыт объяснения Кавказских географических названий» əsəri çap olunmuşdur. Əsərdə Qafqazın 1991 coğrafi adının izahı verilmişdir. Burada indiki Ermənistan ərazisindəki 110 türk mənşəli toponimin (Abaran, Hamamlı, Artik, Basarkeçər, Gümrü, Dəmirçilər, Koylasar, Artız, Herher, Kotanlı, Kərkibaş və s.) izahı (əksəriyyəti ehtimal və təsviridir) öz əksini tapmışdır. Müəllif bu toponimlərin izahında heç bir elmi faktlara söykənınir. İndiki Ermənistan ərazisindəki türk mənşəli toponimlərin izahına Avropa tədqiqatçıları da diqqət yetirmişlər. Bu baxımdan H.Hübşmanın 1904 - cü ildə Strassburqda alman dilində çap olunmuş «Qədim erməni coğrafi adları» (H.Hübschman. Die altarmenischen ortsnamen, Strassburg, 1904) əsərinin adını çəkmək olar. Əsərdə indiki Ermənistan ərazisində yerləşən toponimlərdən başqa, Azərbaycanın qədim və tarixi torpaqları olan, bu gün Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazisinə daxil olan Naxçıvan, Əlincə, Gəncə, Bərdə, Şərur və s. toponimlərdən Ermənistan toponimləri kimi bəhs edilmişdir ki, bu da tamamilə səhvdir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|