67
1/2013
n
SOSİal SİyaSƏT
UoT 330:332.364 (479.24)
SOSİal SİyaSƏT vƏ
İQTİSaDİ İnKİşaF
Musayev Akif
Fərhad oğlu
İqtisad elmləri doktoru,
professor,
AMEA-nın müxbir üzvü
Az1073, bakı ş. landau 16.
akif.musayev@taxes.gov.az
akif.musayev@gmail.com
qarayev İmran
Əliyar oğlu
İqtisad elmləri üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent,
Az1073, bakı ş. landau 16.
imran.garayev@taxes.gov.az
igarayev@hotmail.com
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi – iqtisadi inkişafın müasir
mərhələsində sosial siyasətin müxtəlif aspektlərinin
təhlili vasitəsilə onun stimullaşdırıcı rolunun təhlili
və davamlı inkişafa təsirinin araşdırılması.
Tədqiqatın metodologiyası – riyazi-iqtisadi mod-
elləşdirmə, statistik təhlil, sistemli yanaşma, müqa -
yisəli təhlil.
Tədqiqatın nəticələri – Azərbaycanda sosial
siyasətin müxtəlif aspektləri araşdırılmış, və sosial-
iqtisadi bərabərsizliklərin keçid modeli qurulmuş-
dur.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri – sosial kapitalın
qiymətləndirilməsi və onun kəmiyyət xarakteris-
tikalarının müəyyənləşdirilməsi praktiki baxımdan
çətin məsələ olduğundan keçid modelində iqtisadi
bərabərsizliklərdən istifadə edilməsi.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti – iqtisadiyyatın
inkişafının müasir mərhələsində sosial amillərin
rolu və onun qiymətləndirilməsi.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi – sosial
kapitalın iqtisadi inkişafdakı rolunun müəyyən-
ləşdirilməsi və sosial-iqtisadi bərabərsizliklərin
keçid modelinın qurulması.
Açar sözlər: sosial siyasət, sosial kapital, de -
moq rafik keçid, sosial-iqtisadi bərabərsizliklər, kor-
porativ sosial məsuliyyət
səh. 67-86
PDF processed with CutePDF evaluation edition
www.CutePDF.com
1. giriş
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlət tərəfindən həyata keçirilən iqtisadi siyasətin
səmərəliliyi, cəmiyyətin mövcud sosial-iqtisadi strukturundan, onun keyfiyyət
xarakteristikalarından əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. İnsan kapitalı səviyyəsi yüksək
olan ölkələrdə sosial-iqtisadi islahatlar daha uğurla həyata keçirilir, vergidən
yayınma meyilləri daha aşağı olur. İnsan fərdi və sosial varlıq olmaqla cəmiyyətin
ayrılmaz bir tərkib hissəsidir. Məhz insan kapitalının səviyyəsinin yüksək olması
səbəbinə görə iqtisadiyyatı ikinci Dünya müharibəsi illərində demək olar ki, məhv
edilmiş Almaniya və Yaponiya çox qısa bir müddət ərzində iqtisadiyyatının əvvəlki
vəziyyətini bərpa etməklə yüksək inkişaf templərinə nail oldular. Lakin heç bir
müharibə görməmiş yalnız iqtisadi sistemi transformasiya olunmuş bir çox ölkələr
(o cümlədən, bəzi keçmiş Sovetlər Birliyinə daxil olan ölkələr) iqtisadi inkişafın
iyirmi il bundan əvvəlki vəziyyətinə belə çata bilmirlər.
İnsan bir tərəfdən iqtisadi islahatları həyata keçirən subyekt, digər tərəfdən isə
həmin siyasətin hədəfidir. Məhz bu duallıq xüsusiyyəti, insan kapitalının fəaliyyət
göstərdiyi sosial-institusional mühitin, cəmiyyətin mövcud formal və qeyri-formal
institutlarının yaranması prinsiplərinin daha dərindən təhlil olunmasını tələb edir.
İqtisadi ədəbiyyatda bu problemlər kifayət qədər təhlil edilmişdir [1, 2, 8, 9, 10, 11].
İqtisadi inkişafın sosial amilləri onun iqtisadi komponentlərindən ayrılmazdır.
Bəzi iqtisadi nəzəriyyələrdə cəmiyyətin sosial problemləri iqtisadi problemlərindən
ayrı şəkildə baxılır. Əvvəl iqtisadi problemlər həll edilməli, sonra sosial problemlərlə
bağlı məsələlərə baxılmalıdır fikri nəinki səhv, hətta təhlükəlidir. Cəmiyyəti
düşündürən sosial problemlər, mövcud sosial-iqtisadi bərabərsizliklər, əhalinin müx-
təlif qrup və təbəqələri arasındakı əməkdaşlıq səviyyəsi, vətəndaş cəmiyyətinin for-
malaşması, partnyorluq prinsipinin real praktiki fəaliyyətdə həyata keçirilməsi
davamlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsinin əsas və həlledici amilləridir. Bütün bun-
ları nəzərə alaraq sosial siyasət və ona təsir edən amillərə, demoqrafik problemlərə
nəzər yetirək.
2. Cəmiyyət və onun strukturu
Cəmiyyət - insanların birgə yaşayışının vahid, tarixi və dayanıqlı bir formasıdır.
Cəmiyyətin bütövlüyü və dayanıqlığı onun daxili strukturu arasındakı funksional
asılılıqlarla müəyyən olunur. Tarixi inkişaf nəticəsində cəmiyyətdə daimi olaraq
inkişaf prosesi baş verir. Bu proseslər iqtisadi, siyasi, sosial və digər amillərin təsiri
nəticəsində dinamik xarakter daşımaqla müxtəlif təsirlərə malik olur. İqtisadi inkişaf
nəticəsində əhalinin gəlirlərinin artması cəmiyyətin strukturunda iqtisadi parametr-
lərinə (gəlirlərə, xərclərə, sosial transfertlərə və s.) görə dəyişmələrə gətirib çıxarır.
Bu isə öz növbəsində müxtəlif sosial-iqtisadi proseslərin baş verməsinə səbəb olur.
68
A.Musayev, İ.qarayev
sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF
1/2013
Belə ki, aztəminatlı ailələr orta və ya yüksək təminatlı qruplara keçir. Bunun
nəticəsində sosial-iqtisadi bərabərsizliklər sahəsində yeni bir vəziyyət əmələ gəlir.
Vergi siyasətində vergi dərəcələrində olan dəyişikliklər analoji qaydada əhalinin
adambaşına düşən gəlirlərinə görə paylanmasındakı mövcud vəziyyəti dəyişdirir.
Bu dəyişmələr əhalinin bütün qrup və təbəqələrinə təsir göstərdiyindən meydana
gələn keçid proseslərinin qiymətləndirilməsi məsələsi qarşıya çıxır. Sosial-iqtisadi
inkişaf əhalinin təhsil səviyyəsində, səhiyyə xidmətlərindən istifadə edilməsində,
sosial transfertlərin paylanmasında yeni və daha əlverişli şərait yaradır. Demoqrafik
proseslərdə olan təsirlər bilavasitə əhalinin sayının dinamikasında və onun yaş-cins
strukturunda fərqlər əmələ gətirir ki, bu da bilavasitə cəmiyyətin demoqrafik para-
metrlərində olan struktur fərqlərin yaranmasına səbəb olur. Bu təsirlərin model-
ləşdirilməsinə gələcəkdə baxılacaqdır.
Cəmiyyət müxtəlif fərdlərdən ibarət olan bir sistem olmaqla, onun ümumi prin-
siplərini özündə cəmləşdirir. Cəmiyyətin strukturu, bir tərəfdən onun vahid kimi
təşkilati əlaqələrini müəyyənləşdirir, digər tərəfdən isə cəmiyyətin həyati fəaliyyə-
tinin geniş təkrar istehsalını təmin edir. Cəmiyyətdə baş verən proseslərin elmi cəhət-
dən araşdırılmasının qarşısında duran məqsədlər bir-birindən fərqlidir. İqtisadi
inkişaf baxımından hansı modelə üstünlük verilməsi cəmiyyətdə baş verən proses-
lərin səbəblərinin öyrənilməsini, cəmiyyət üzvlərinin maraqlarını, onların istehlak
davranışının təhlilini, motivlərinin araşdırılmasını tələb edir. İctimai elmlər
qarşısında duran əsas məsələlərdən biri də insanların davamlı olaraq üzləşdiyi prob-
lemləri yaradan səbəblərin aşkar edilməsi və onlara təsir göstərə biləcək mexanizm-
lərin qurulmasından ibarətdir. Məhz cəmiyyətin sosial-iqtisadi strukturunun və onun
inkişaf dinamikasının düzgün müəyyənləşdirilməsi həyata keçirilən dövlət siyasə-
tinin səmərəli olmasının əsas şərtlərindən biridir. Hər hansı bir ölkədə insanları
düşündürən, onları narahat edən və həlli imperativ xarakter daşıyan problemlər
cəmiyyətin struktur problemlərini müəyyənləşdirir.
Məsələ ondan ibarətdir ki, cəmiyyət müxtəlif iqtisadi gəlirlərə, fərqli sosial-iqti-
sadi motivlərə malik təbəqələrdən ibarətdir. Cəmiyyətin problemlərinə fərqli
yanaşma əhalinin dayanıqlı xüsusiyyətlərə malik müxtəlif qrup və təbəqələrinin
sosial-iqtisadi davranışının öyrənilməsini və təhlil edilməsini nəzərdə tutur. Əhalinin
eyni bir oxşar yaşayış tərzinə və ictimai vəziyyətə malik təbəqələri sosial qruplar
adlanır. Cəmiyyət müxtəlif sosial qruplardan ibarət olan bir sistemdir. Hər bir sosial
qrupun öz maraqları, gəlirlərinin formalaşması xüsusiyyətləri, istehlak davranışları
vardır. Bəzi hallarda müxtəlif sosial qruplar arasındakı maraqlar ziddiyyətli xarakter
daşıyır. Sosial qruplar birlikdə əhalinin sosial strukturunu təşkil edir. Sosial qruplar
iqtisadi, demoqrafik və digər göstəricilərə görə müxtəlif təbəqələrə bölünürlər. İqti-
sadi parametrlərinə görə aztəminatlı, orta təminatlı və yüksək təminatlı qruplara ayır-
maq olar. Demoqrafik parametrlərə görə əhali çox uşaqlı, azuşaqlı və s. qruplara
bölünür.
69
A.Musayev, İ.qarayev
sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF
1/2013
3. Sosial siyasət
Son zamanlar müasir iqtisadi nəzəriyyədə iqtisadi inkişaf proseslərinin əhalinin
həyat səviyyəsini, onun maddi rifahını xarakterizə edən sosial parametrlər vasitəsilə
ifadə edilməsi geniş yer almış və qəbul edilmişdir [8, 9]. Sosial parametrlər əhalinin
ümumi həyat səviyyəsini xarakterizə edən inteqral göstəricilərə və müxtəlif sosial
qrupların maraqlarını ifadə edən differensiallaşdırılmış göstəricilərə bölünür. Ümumi
inteqral göstəricilər əhalinin orta həyat səviyyəsini göstərir və bu zaman müxtəlif
sosial qruplar arasında olan fərqlər nəzərə alınmır. Praktika göstərir ki, dövlət
tərəfindən həyata keçirilən iqtisadi tənzimləmə mexanizmləri bu problemlərə dife -
rensiallaşdırılmış yəni müxtəlif sosial qrupların maraqları nəzərə alınmaqla tətbiq
edilməlidir.
Sosial siyasət – geniş mənada əhalinin və onun müxtəlif qruplarının sosial
vəziyyətinin saxlanılması və dəyişdirilməsi istiqamətində aparılan siyasətdir. Sosial
siyasətin əsas məqsədi sosial vəziyyətə təsir göstərilməsindən ibarətdir.
Sosial vəziyyət – əhalinin və onun müxtəlif təbəqələrinin həyat fəaliyyətinin kom-
pleks xarakteristikasıdır. Sosial qrupların və təbəqələrin həyat tərzi müxtəlif amillərin
təsiri nəticəsində baş verir. Sosial vəziyyəti müəyyənləşdirən ictimai şərtlərə aşağı-
dakılar aiddir:
• Cəmiyyətin əsaslandığı ictimai-iqtisadi quruluş (bazar iqtisadiyyatı, sosialist
istehsal üsulu, inzibatı amirlik prinsipi və s.);
mülkiyyət münasibətləri;
iqtisadi şərtlər;
ekoloji təhlükəsizlik;
sosial təhlükəsizlik və sosial müdafiə.
Sosial siyasətin mahiyyətinin dərk edilməsi sosial vəziyyətin parametrlərinin
müəyyən edilməsi zərurətini meydana çıxarır. Sosial vəziyyətin parametrlərinə
əhalinin həyat səviyyəsi, maddi rifah, həyat tərzi və həyat keyfiyyəti göstəricilərini
aid etmək olar. Əhalinin həyat səviyyəsi göstəricilərinə əhalinin gəlirləri, sosial trans-
fertlər, sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə edilən gəlirlər və digərləri aiddir. Əhalinin
həyat tərzi və həyat keyfiyyəti göstəriciləri yalnız kəmiyyət xarakteristikaları olan
göstəricilərlə məhdudlaşmır. Əhalinin həyat keyfiyyəti sosial xidmətlərlə təmin
edilməsi, əhalinin təhsil səviyyəsi, səhiyyə xidmətləri ilə əhatə olunması dərəcəsi
ilə xarakterizə olunur. Əhalinin həyat tərzi onun sosial-istehlak davranışı, insanın
xoşbəxtliyi, ailənin rolu və digər kəmiyyət xarakteristikaları dəqiq müəyyən edilə
bilməyən göstəricilərlə ifadə olunur. Sosial siyasətin əsas tərkib hissələrindən biri
də demoqrafik siyasətdir. Demoqrafik problemlər bilavasitə əmək bazarına təsir
göstərir. Doğum səviyyəsinin aşağı düşməsi və əhalinin yaşlaşması, əmək bazarında
yaranan problemlər büdcə-vergi siyasətində dəyişikliklərin meydana gəlməsinə
səbəb olur.
70
A.Musayev, İ.qarayev
sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF
1/2013
4. Sosial siyasətin subyektləri
Müxtəlif insanlar, sosial qruplar eyni bir cəmiyyətdə yaşayır və fəaliyyət göstərir-
lər. Bu sosial qruplar cəmiyyət daxilində bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətə girirlər.
Bu cür münasibətlərin formaları olduqca müxtəlifdir. Sosial partnyorluq, kompro-
mislər, konfliktlər, vətəndaş birliyi, tətillər, müharibələr və s. buna olan nü-
munələrdir. Digər siyasətlərdə olduğu kimi sosial siyasətdə də müxtəlif qruplar üzrə
olan ictimai münasibətlər əsas rol oynadığından sosial siyasəti həyata keçirən tərəf
müəyyənləşdirilməlidir. Dünyanın aparıcı iqtisadçılarının qəbul etdiyi fikirlərdən
biri də ondan ibarətdir ki, bazar iqtisadiyyatının sosial mexanizmləri demək olar ki,
yox dərəcəsindədir. Bu isə sosial siyasətin həyata keçirilməsində dövlətin rolunun
əsas götürülməsini tələb edir [8, 9].
Sosial qruplar cəmiyyətdə tutduğu mövqeyindən asılı olaraq aktiv və ya passiv
rol oynaya bilər. Məsələn, vergi siyasətinin hansı istiqamətdə aparılmasında dövlət,
sahibkarlar və digər strukturlarda çalışan əhali aktiv, əmək qabiliyyətli yaşdan yuxarı
olan əhali passiv rol oynayır.
Sosial siyasətin subyektləri - real şəkildə mövcud sosial qruplar və onların mə-
nafeyini qoruyan təşkilatlar və institutlardır. Sosial qrupların özləri ilə yanaşı onların
yaratdıqları təşkilatlar da sosial siyasətin subyektlərinə aid edilir. Məsələn, yazıçılar,
neftçilər, alimlər müxtəlif sosial qruplardır. Yazıçılar İttifaqı, Elmlər Akademiyası,
Neftçilərin Həmkarlar İttifaqı həmin sosial qrupların mənafelərini qoruyan təşkilat-
lardır. Demokratik idarəetmənin əsas prinsiplərindən biri də vətəndaş cəmiyyətinin
formalaşmasından ibarətdir.
Vətəndaş cəmiyyəti - ictimai quruluşun real çoxsubyektli elə bir formasıdır ki,
cəmiyyətin iqtisadi, sosial, mədəni və siyasi iştirakçılarını özündə cəmləşdirir. Vətən-
daş cəmiyyətində bir-birindən asılı olmayan çoxlu subyektlər mövcuddur və
qərarvermə prosesində onların iştirakı təmin edilir. Vətəndaş cəmiyyətində tərəflər
arasındakı münasibətlər qanunvericiliklə təmin olunur. Hər bir siyasətin (o cümlədən
vergi siyasətinin) mahiyyətinin dərk edilməsi və onun səmərəliliyinin təmin edilməsi
üçün həmin siyasətdə maraqlı olan və bilavasitə iştirak edən sosial qruplar arasında
olan münasibətlər müxtəlif aspektlər üzrə araşdırılmalıdır:
• sosial siyasətdə iştirak edən aktiv və passiv tərəflər (subyektlər) müəyyən-
ləşdirilməlidir;
• təsir dairəsi daha yüksək olan subyektlər fərqləndirilməlidir;
• subyektlərin sosial vəziyyətinin parametrləri təyin edilməlidir;
• sosial vəziyyətin dayanıqlı tendensiyaları və sosial inkişaf vektoru;
• cəmiyyətin sosial stabilliyi və ona təsir edən amillər.
Bütün bu amillər həyata keçirilən sosial siyasətə eyni dərəcədə təsir göstərmir.
Hansı amillərin daha çox təsir etməsinin düzgün müəyyənləşdirilməsi sosial siyasətin
effektivliyini əhəmiyyətli dərəcədə artırır.
71
A.Musayev, İ.qarayev
sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF
1/2013
5. Sosial kapital
Son zamanlar iqtisadi və sosial elmlərdə sosial kapitala həsr edilmiş elmi tədqiqat-
ların sayı artmışdır [7, 8, 9, 10, 11]. Sosial kapitalın elmi ictimaiyyət tərəfindən qəbul
edilmiş vahid bir tərifi yoxdur. “Sosial kapital” dedikdə, cəmiyyətin müxtəlif təbəqə -
ləri arasındakı əməkdaşlığın səviyyəsinin iqtisadi və ictimai faydalılığa təsiri dərəcəsi
başa düşülür. Sosial kapital cəmiyyətin müxtəlif qruplarını birləşdirən bir mühitdir.
Bu mühiti daha əhəmiyyətli olan ölkələr bir qayda olaraq iqtisadi inkişafda daha
yüksək nəticələrə malik olurlar. Sosial kapital fiziki kapital ilə insani kapitalının sin-
tezini gücləndirməklə iqtisadi inkişafın davamlı olmasına təsir göstərir. Bu termin
elmi ədəbiyyatda ilk dəfə 1916-cı ildə L.Hanifan tərəfindən icmalardakı əmək-
daşlığın səviyyəsinin qiymətləndirilməsi məqsədi ilə istifadə edilmişdir. O, qeyd
edirdi ki, əgər hər hansı bir icmada bir ailə öz qonşusu ilə yaxşı münasibətdədirsə
və o qonşu da bu münasibəti digərləri ilə yarada bilirsə, onda belə birgə fəaliyyətdən
bütün icma faydalanır və beləliklə sosial kapital formalaşmış olur. Bu nəzəriyyənin
əsrin əvvələrində yaranmasına baxmayaraq onun geniş tədqiqi XX əsrin 70-80-cı il-
lərindən başlanılmışdır. Bu illərdə Nobel mükafatı laureatı Amerika iqtisadçısı Harri
Stenli Bekker (1930) tərəfindən əvvəllər işlədilməyən və yeni termin olan insan kap-
italı termini işlədilməyə başlanıldı [8, 11]. İnsan kapitalı dedikdə, insanın sağlamlığı,
onun təhsil səviyyəsi, təcrübəsi, bacarığı və yeni dəyər yaratmaq qabiliyyəti başa
düşülür. İnsan kapitalının yüksək olması iqtisadi inkişaf baxımından sosial kapitalın
səviyyəsinin yüksək olmasını tələb edir.
6. Sosial məsuliyyət və korporativ inkişaf
Qeyd edildiyi kimi, hər hansı bir siyasətin (dövlət və ya qeyri-dövlət) həyata keçi -
rilməsi zamanı maraqlı tərəflərin (aidiyyəti olan sosial qrupların) əməkdaşlıq
səviyyəsi nəzərə alınmalıdır. Sosial nöqteyi-nəzərdən məsuliyyət daşıyan müəssisə
anlayışı əslində maraqlı tərəflər nəzəriyyəsinin bir hissəsini təşkil edir. Sosial
siyasətin funksiyalarının bir hissəsinin müəssisələrə keçirilməsi onun effektivliyinin
artırılması ilə yanaşı dövlətin sosial yükünü də azaldır [10, 11].
Vaxtilə ABŞ-ın Ceneral Elektrik şirkəti maraqlı tərəflərin dörd əsas qrupunu
müəyyənləşdirmişdir [11]:
səhmdarlar;
işçilər;
müştərilər;
cəmiyyət.
Maraqlı tərəflər hər hansı şirkətdə, qurumda onun keçmiş, indiki və gələcək
fəaliyyətində müəyyən tələbləri, mülkiyyəti (sahib olduğu vəsait), hüquqları və
maraqları olan qruplardır. Maraqlı tərəflər iki qrupa bölünür:
72
A.Musayev, İ.qarayev
sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF
1/2013
əsas maraqlı tərəflər
ikinci dərəcəli maraqlı tərəflər.
Əsas maraqlı tərəflərin şirkətin və ya qurumun fəaliyyətində bilavasitə və davamlı
iştirakı mütləqdir. Əks təqdirdə şirkət və ya qurum irəli gedə bilməz. Bu qrupa səhm -
darları, investorları, işçiləri, müştəriləri, təchizatçıları, dövləti (hökuməti) və qa-
nunları aid etmək olar. İkinci dərəcəli səhmdarlar isə şirkətin fəaliyyətinə təsir
göstərirlər, lakin ticarət əməliyyatlarında (əqdlərdə) onların bilavasitə iştirakı vacib
deyildir. Bu qrupa medianı və xüsusi maraqlı qrupları da aid etmək olar. Kanadada
70 nəhəng şirkət arasında aparılan araşdırmalar belə bir nəticəyə gəlməyə əsas ver-
mişdir ki, maraqlı tərəflərin məsələləri və sosial məsələlər deyilən iki qrup amil
mövcuddur. Şirkətlərin rəhbərləri yalnız maraqlı tərəflərlə olan münasibətlərini idarə
edirlər, cəmiyyətlə olan münasibətlərə isə fikir vermirlər. O şirkətlər ki, bu amili
nəzərə almışdı daha çox müvəffəqiyyətlər əldə etmişdir. “Maraqlı tərəf iqtisadiyyatı”
hər kəs üçün əlverişli olmalı, hər kəs üçün imkanlar təqdim etməlidır. Təkmilləşmə
əmək tələb edir və heç bir qrup və ya təbəqə bu hüquqdan kənarlaşdırılmamalı və
ya məhrum edilməməlidir. İnsanların bu cəmiyyətdə payı var və onlar bunun üçün
məsuliyyət hiss edir, bunu əldə etmək və uğur qazanmaq üçün əmək sərf etməyə və
işləməyə meyil göstərirlər.
Əslində sosial nöqteyi-nəzərdən məsuliyyətli olmaq o demək deyil ki, hər hansı
şirkət və ya qurum onun fəaliyyətində maraqlı olan bütün tərəflərin dediyinə əməl
etməli və onların diktəsi ilə fəaliyyətini istiqamətləndirməlidir. Sadəcə olaraq, onların
fikirlərini nəzərə almalı və onlarla etik normalara uyğun şəkildə “sosial mə-
suliyyətlilik” çərçivəsindən kənara çıxmamaqla münasibətdə olmalıdırlar.
Nə üçün bəzi şirkətlər çox tez iflasa uğrayır, məhv olub sıradan çıxırlar? 100 ildən
700 ilə qədər fəaliyyəti davam edən 27 şirkət arasında araşdırma aparılmışdır. Bu
şirkətlərin arasında DuPont, Kodak, Mitsui, Sumitomo və Siemens də vardı. Məlum
olmuşdur ki, bu şirkətlər öz fəaliyyətləri dövründə 4 əsas amili nəzərə almışlar:
maliyyədə konservativlik;
ətraf dünyaya həssaslıq;
fərqliliyi (orijinallığı) qorumaq;
yeni ideyalara münasibətdə tolerantlıq.
Bu şirkətlər öz kapitallarına deyil, insanlara dəyər vermişlər. İnsanlara dəyər ver-
məyən, sosial kapitalı gücləndirməyən yalnız kapitalını və əmlakını qorumağa
çalışan qurum özü-özünü intihara sürükləyir.
7. İnam, sosial kapital və korporativ sosial məsuliyyət (KSM)
XVIII və XIX əsrlərdə iki tərəfin razılaşması onların verdikləri şərəf sözü
əsasında bağlanırdı və müqavilənin imzalanması onların, sadəcə, əl sıxmasından
ibarət olurdu. Hətta Britaniyada XIX əsrə qədər böyük ticarət müqavilələri tərəflərin
73
A.Musayev, İ.qarayev
sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF
1/2013
əl sıxmaları ilə həyata keçirilirdi. Əgər biznes davranışında inam və etibar mövcud
deyilsə, onda ticarət əməliyyatının xərcləri gözlənildiyindən çox olur. Ona görə ki,
inam olduğu halda xərc tələb edən informasiya toplanmasına və müqavilələri işləmək
üçün bahalı hüquqşünaslara ehtiyac olmur. İnam və KSM bir-birilə sıx əlaqəlidir.
KSM prinsiplərini rəhbər tutan şirkət onun fəaliyyətində maraqlı olan tərəflərin in-
amını artırmaq üçün əlindən gələni edəcəkdir.
Amerika filosofu, siyasi iqtisadçı Frensis Fukuyama (1952) öz əsərlərində inamı
sosial kapital anlayışı ilə əlaqələndirir. Onun fikrincə, əslində cəmiyyətdə inam ən
kiçik və ən vacib sosial vahidlərdən (fərd və ya ailə) başlayır və millət səviyyəsinə
qədər yüksəlir.
Fərdi səviyyədə inam hər hansı bir kəsin lazımi əşyanı lazımi yerə qoyması ilə
formalaşır. Əgər bir şəxs əlində daşıdığı zibil paketini heç kimin görmədiyi bir yerdə
atmaq əvəzinə onu zibil qutularının olduğu yerə qədər daşıyırsa, bu şəxs sözsüz
olaraq etibar ediləcək şəxsdir. Əgər cəmiyyətin bütün fərdlərinə bu xırda məsələdə
etibar olunsaydı, onda bunun ardınca daha böyük məsələlərdə inam yaranar və
nəticədə cəmiyyətin sosial kapitalı artardı.
Eyni misalı şirkətlərin nümunəsində də demək olar. Dünya üzrə məşhur “Şell”
neft şirkətinin öz tullantılarını Atlantik Okeanına axıtma cəhdi çox böyük beynəlxalq
ajiotaja səbəb oldu.
“Şell”in illər ərzində yaratdığı inam və sosial kapital çox sürətlə məhv oldu və
bərpa olunması üçün illər tələb olundu. Eyni bir taleyi məşhur neft nəhəngi “Britiş
Petrolium” (bp) şirkəti də yaşadı. Sosial məsuliyyət daşıyan müəssisə hal-hazırkı
sosial kapitalını qorumaq, gələcəkdə isə daha da artırmaq üçün mübarizə aparmalıdır.
8. Etik qaydalar və KSM
XIX əsrin sonlarında Oksfordda bir tacir öz rəqiblərinin hər fürsətdə fırıldaq və
dələduzluqdan istifadə etdiklərini müşahidə edir. Nə üçün özünün də belə edə
bilmədiyi üçün hiddətlənir.
Nəhayət, cəsarətini toplayıb Balliol kollecinin sahibi nəhəng Benjamin Kouetin
yanına gəlir və bu sualı ona verir. Aldığı cavab isə belə olur: “Bacardığın qədər fırıl-
dağa az əl at!” Bu əhvalatdan çıxan ibrətamiz fikir odur ki, əslində etik davranışın
heç də sərt və dözülməz qaydaları yoxdur.
Etik davranış fərdlərin, qrupların və cəmiyyətin necə davranmalarına təsir
göstərən dəyərləri və prinsipləri əhatə edir. Biznes etikası isə bu dəyər və prinsiplərin
biznesdə necə tətbiqi ilə əlaqədardır.
Biznes etikası ilə sosial məsuliyyət arasında əlaqə nədən ibarətdir? KSM şirkətin
idarəetmə strategiyasının bir hissəsidir, buna görə də biznes etikası sosial mə-
suliyyətə aid edilir. Sosial məsuliyyət etik qaydaları həm şirkətin daxilində, həm də
şirkətdən kənarda sosial məsələlərlə məşğul olmağa həvəsləndirir.
74
A.Musayev, İ.qarayev
sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF
1/2013
9. Demoqrafik siyasət
Əhalinin yaş və cins strukturu, doğum və ölüm səviyyələri, daxili və beynəlxalq
miqrasiya, əhalinin sıxlığı və onun regionlar üzrə paylanması, orta ömür müddəti,
ailənin reproduktiv fəaliyyəti, əhalinin təhsil səviyyəsi, onun maddi və mənəvi du-
rumu ölkənin davamlı inkişafının təmin edilməsində mühüm rol oynayır. Dünya
ölkələrinin inkişaf tarixi sübut edir ki, demoqrafik inkişafı olmayan ölkələrin
gələcəyi bir çox çətin problemlərin həll edilməsini tələb edir. Əsaslandığı ictimai-
iqtisadi quruluşundan asılı olmayaraq hər bir ölkədə demoqrafik siyasətin
səmərəliliyi digər sosial-iqtisadi parametrlərlə yanaşı, dünyada baş verən demoqrafik
proseslərin dinamikasından və inkişaf xüsusiyyətindən asılıdır [3, 4, 5, 6].
Müasir dövrdə dünyada genişlənən qloballaşma prosesləri çərçivəsində Azərbay-
can Respublikasının sosial-iqtisadi inkişafının təmin edilməsi onun strateji is-
tiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi demoqrafik proseslərin təhlilini və onların
meydana gəlməsi səbəblərinin araşdırılmasını tələb edir. Demoqrafik proseslərin
inkişafı istiqamətləri bilavasitə dövlət tərəfindən həyata keçirilən sosial-iqtisadi
siyasətə təsir göstərir. Bu, bir tərəfdən dövlət tərəfindən həyata keçirilən sosial-iqti-
sadi siyasətin effektivliyini artırır, digər tərəfdən isə demoqrafik inkişaf sahəsində
həyata keçirilən tədbirlərin səmərəliliyini gücləndirir.
Bu gün dünyada baş verən demoqrafik proseslər ziddiyyətli bir xarakter daşıyır.
Burada açıq şəkildə şimal və cənub divergensiyası mövcuddur. Bir tərəfdən, cənubda
iqtisadi cəhətdən zəif və yoxsulluğun geniş yayıldığı ölkələrdə əhali sürətlə artır,
digər tərəfdən, yüksək iqtisadi göstəricilərə malik şimal ölkələrində əhalinin azalma
meyilləri müşahidə olunur. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, cəmiyyətdə baş verən
digər proseslərdən fərqli olaraq demoqrafik sistem homostatik xarakter daşıyır. Yəni
demoqrafik sistem ətalətli bir sistem olmaqla xarici təsirlərə çox zəif cavab verir.
Əgər demoqrafik inkişaf bilavasitə ölkənin iqtisadi vəziyyətindən asılı olsa idi, onda
inkişaf etmiş ölkələr demoqrafik problemlərlə üzləşməzdi. Müasir qloballaşan
dünyada demoqrafik problemlərin əsas xarakterik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bir
ölkədə demoqrafik problem əhalinin təbii artımının azalması, digər ölkədə isə
əhalinin yüksək təbii artımı ilə bağlıdır. Təbii artımı aşağı olan və iqtisadi cəhətdən
inkişaf etmiş ölkələr bu problemi miqrasiya hesabına həll etməyə çalışırlar. Demoq -
rafik proseslərin xüsusiyyətləri hər bir ölkə üçün xarakterik olan cəhətlərin araşdırıl-
masını tələb edir. Bir ölkə üçün əhəmiyyətli olan demoqrafik siyasət başqa ölkə
üçün əks təsir göstərir.
Müasir demoqrafik problemlər bu gün Azərbaycanda istər dövlət, istərsə də elmi
ictimaiyyət tərəfindən böyük maraq doğurur. Demoqrafik proseslərin cəmiyyətdə
baş verən digər proseslərdən fərqi ondan ibarətdir ki, onların həllinin inkar edilməsi
cari vəziyyətdə hiss olunmur. Lakin uzun illər onların nəzərə alınmaması gələcəkdə
çox mürəkkəb və bəzən həlli mümkün olmayan sosial-iqtisadi fəsadların və hətta
75
A.Musayev, İ.qarayev
sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF
1/2013
ölkənin müdafiə qabiliyyətinin azalmasına səbəb olan proseslərin meydana gəlmə -
sinə səbəb olur.
10. Demoqrafik keçid modelləri
Müasir demoqrafiya elminin son zamanlar daha geniş tədqiq olunan is-
tiqamətlərindən biri əhalinin təkrar istehsalı prosesində baş verən kəmiyyət və key-
fiyyət dəyişikliklərini izah etməyə cəhd edən demoqrafik keçid konsepsiyasıdır. İlk
dəfə demoqrafik keçid termini 1945-ci ildə Amerika demoqrafı Frenk Noutstayn
(1902-1983) tərəfindən təklif edilmişdir. Lakin demoqrafik keçid konsepsiyasının
nəzəri əsasları demoqrafik inqilab adı altında XX əsrin 20-30-cu illərində fransız
demoqrafı Adolf Landri (1874-1956) tərəfindən hazırlanmışdır. Elmi ədəbiyyatda
geniş istifadə olunan demoqrafik keçid, demoqrafik modernləşdirmə və demoqrafik
inqilab terminləri prinsip baxımından eyni məna kəsb edir. Demoqrafik keçidin üç
əsas modeli mövcuddur:
1.Yüksək doğum və yüksək ölüm fazası;
2.Yüksək doğum və aşağı ölüm fazası;
3. Aşağı doğum və aşağı ölüm fazası.
Demoqrafik inqilab (demoqrafik modernləşdirmə, demoqrafik keçid) yüksək
doğum və yüksək ölüm tarazlıq modelindən demoqrafik proseslərin yeni sosial-iqti-
sadi şəraitə uyğunlaşması məqsədi ilə aşağı doğum və aşağı ölüm tarazlıq modelinə
olan keçiddir. Demoqrafik inkişaf tarixində bir modeldən digər modelə keçid min
illər vaxt tələb edir. Uzun illər bəşər cəmiyyəti yüksək doğum və yüksək ölüm mode -
li çərçivəsində fəaliyyət göstərmişdir. Lakin uzun illərdən sonra bütün dünyada ölüm
səviyyəsinin aşağı düşməsi yeni demoqrafik modellərə keçilməsi ilə müşahidə
ediləcəkdir Demoqrafik tarazlıq bir tərəfdən sistem daxilində doğum ilə ölüm
arasında olan tarazlıq, digər tərəfdən isə demoqrafik sistemin cəmiyyətin digər sis-
temləri ilə mövcud demoqrafik və qeyri-demoqrafik proseslərin qarşılıqlı təsiri
şəraitində baş verən tarazlıqdır.
Uzun əsrlər boyu insan cəmiyyəti yüksək doğum və yüksək ölüm modeli əsasında
inkişaf etmişdir. Əgər biz bəşər cəmiyyətinin təşəkkülü və inkişafı tarixinə demoq -
rafik baxımdan yanaşsaq, onda nəzərə çarpan ilk əsas cəhət ondan ibarətdir ki, yalnız
XX əsrdə dünya əhalisinin sayı 4 dəfədən çox artmışdır. Belə bir demoqrafik part-
layış heç vaxt tarixdə müşahidə olunmamış və bir daha gələcəkdə baş verməyəcəkdir.
Şəkil 1-dən aydın göründüyü kimi dünya əhalisinin sayı 1950-ci ildən etibarən
görünməmiş sürətlə artmağa başlamışdır. Əgər 50 min illik demoqrafik inkişaf tari -
xində yalnız 1820-ci ildə Yer kürəsində əhalinin sayı 1 milyard olmuşdusa, ikinci
milyarda çatmaq üçün cəmi 100 il vaxt tələb olunmuşdur. Lakin sonrakı 3 milyarda
çatmaq üçün artıq 40 il, 4 milyard üçün 15 il, 5 milyarda çatmaq üçün 12 il, 6 mil-
yarda çatmaq üçün isə 12 il lazım gəlmişdir. Demoqrafik partlayışa səbəb tibbin
76
A.Musayev, İ.qarayev
sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF
1/2013
inkişafı epidemiyaların qarşısının alınması və antibiotiklərin kəşfi olmuşdur.
Demoqrafik partlayış inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ölümün səviyyəsinin aşağı
düşməsi, doğumun isə kifayət qədər yüksək səviyyədə olması ilə bağlı baş vermişdir.
Əhalinin artımı bir tarazlıq halından digərinə keçidlə müşahidə edilmişdir.
Bir tərəfdən iqtisadi cəhətdən güclü inkişaf edən böyük maliyyə potensialına və
resurslara malik olan Şimal, digər tərəfdən isə zəif, yoxsul əhalisi aclıqdan əziyyət
çəkən Cənub ölkələrindəki sosial-iqtisadi vəziyyət aşkar şəkildə dünyada qlobal-
laşma şəraitində baş verən ziddiyyətli prosesləri daha da dərinləşdirir və mürəkkəb
divergent vəziyyət yaradır.
şəkil 1. Dünya əhalisinin 2500 il ərzində artım dinamikası
Belə dərin qütbləşməyə baxmayaraq gələcəkdə də inkişaf etməkdə olan ölkələrin
əhalisinin sayının artması gözlənilir. Artıq bir çox Avropa ölkələrində Rusiyada
əhalinin de-populyasiyası baş verir. Şübhəsiz ki, bu proseslər Azərbaycandakı de-
moqrafik vəziyyətə də təsirini göstərmişdir.
1995-2011-ci illər ərzində orta ömür müddəti 69,1 ildən 73,8 yaşına çatmışdır.
Lakin bu artım cins qrupları üzrə eyni olmamışdır. Kişilərlə qadınlar arasında orta
ömür müddəti göstəricisi üzrə nəzərə çarpacaq fərqlərin olmasına baxmayaraq
kişilərin orta ömür müddəti daha sürətlə artmışdır.
Azərbaycanda tədqiqatçılar tərəfindən demoqrafik keçid konsepsiyası demək
olar ki, təhlil edilməmişdir. Bütün dünya ölkələri demoqrafik keçid periodunu
keçməlidirlər.
Lakin Azərbaycanın demoqrafik keçidin hansı mərhələsində olması və ümu-
miyyətlə dünyada baş verən demoqrafik keçid prosesləri ilə nə dərəcədə bağlı olması
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu demoqrafik proseslərlə yanaşı milli mənafelərin
qorunması, milli gücün artırılması ilə bağlı olan digər sosial sahələrdə baş verən
dəyişikliklərin araşdırılmasını onların qarşılıqlı əlaqəsinin öyrənilməsini tələb edir.
77
A.Musayev, İ.qarayev
sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF
1/2013
İllər
m
lr
d
. n
əf
ər
Əhalinin doğum səviyyəsi
Əhalinin təbii artımına təsir edən əsas göstəricilərdən biri əhalinin hər min
nəfərinə düşən doğulanların sayını göstərən ümumi doğum əmsalı göstəricisidir.
Azərbaycanda ən yüksək doğum səviyyəsi 1960-cı ildə müşahidə edilmişdir. Bu ildə
doğumun ümumi əmsalı 42,6nəfər, o cümlədən şəhər yerlərində 34,9 nəfər, kənd
yerlərində isə 49,8 nəfər olmuşdur. Hazırda DSK-nın hesablamalarına görə, əhalinin
hər min nəfərinə düşən doğulanların sayı 18,5 nəfər, o cümlədən şəhər yerlərində
17,2 nəfər, kənd yerlərində isə 20 nəfər təşkil etmişdir.
Ümumi nəsilvermə əmsalında da son 50 il ərzində ciddi dəyişikliklər baş vermiş -
dir. 1960-cı ildə Azərbaycanda bu əmsal 5,2 nəfər olduğu halda, 2010-cu ildə cəmi
2,3 nəfər olmuşdur. Hət ta 2001-ci ildə ilk dəfə bu göstərici 2-dən kiçik olaraq, 1,8
təşkil etmiş dir. Lakin 2003-cü ildən etibarən bu göstəricidə yenidən artım müşahidə
edil məyə başlanmışdır. Ümumi nəsilvermə əmsalı 2011-ci ildə 2,4 nəfər olmuşdur.
Əhalinin ölüm səviyyəsi
Əhalinin təbii artımına təsir göstərən digər göstərici əhalinin hər min nəfərinə
düşən ölənlərin sayını göstərən ümumi ölüm əmsalı göstəricisidir. Azərbaycan
müstəqilliyini bərpa etdiyi 1991-ci ildə ölüm səviyyəsi 6,3 nəfər, o cümlədən şəhər
yerlərində 6,1nəfər, kənd yerlərində 6,4 nəfər təşkil etmişdir. Hazırda Azərbaycanda
ölüm əmsalı əhalinin hər 1000 nəfərinə 6 nəfər təşkil edir. Demoqrafik siyasət
baxımından ölüm səviyyəsinin aşağı salınmasının təbii məhdudiyyətlər səviyyəsi
mövcuddur. Lakin Azərbaycanda mövcud yaş və cins strukturu ölüm səviyyəsinin
aşağı salınması üçün mövcud imkanlardan səmərəli istifadə edilməsini tələb edir.
Əhalinin yaş və cins strukturu
Əhalinin cins strukturu ölkədə baş verən siyasi və iqtisadi proseslərdən asılı olaraq
dəyişir. Azərbaycanda 1939-cu ildə həyata keçirilən əhalinin siyahıya alınmasının
nəticələrinə görə, əhalinin 52.4%-ni kişilər, 49,6 %-ni qadınlar təşkil edirdi. Lakin
ölkədə baş verən müharibələr bu struktura təsir göstərmışdir. DSK-nın hesabla-
malarına görə, 2011-ci ildə əhalinin 50,4%-ni qadınlar 49,6%-ni kişilər təşkil et-
mişdir. Təbii artım prosesində baş verən dəyişikliklər əhalinin yaş strukturuna da
ciddi şəkildə təsir göstərmişdir. Belə ki, 60 yaşdan yuxarı yaşda olan əhalinin sayı
1990-cı ildəki 4,8%-dən 2011-ci ildə 6,5%-ə qədər yüksəlmişdir.
11. İnsan inkişafı konsepsiyası
XX əsrin son onilliyində meydana gəlmiş davamlı insan inkişafı konsepsiyası
müasir dövrdə bilavasitə insan inkişafına doğru istiqamətlənmiş ən müasir inkişaf
modellərindən biridir. Bu konsepsiya inkişafın bütün aspektlərini - iqtisadi artım,
investisiya, texnologiyalar, infrastruktur, beynəlxalq ticarət, sosial müdafiə, məşğul-
luq və insan inkişafi ilə bağlı digər sahələri özündə cəmləşdirir. Davamlı İnsan
İnkişafı Konsepsiyasının əsas məqsədi insanlara mövcud olduqları insan kapitalının
78
A.Musayev, İ.qarayev
sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF
1/2013
imkanlarının tam şəkildə həyata keçirilməsi, cəmiyyətdə sərbəst seçim prosesləri
üçün bərabər şəraitin yaradılmasının təmin edilməsindən ibarətdir. Davamlı İnsan
İnkişafı Strategiyasında elə bir inkişaf prosesi nəzərdə tutulur ki, bu bir tərəfdən mü-
vafiq sosial iqtisadi siyasətlə tənzimlənməli, digər tərəfdən isə gələcək nəslin inkişafı
üçün zəmin yaratmalıdır. Davamlı İnsan İnkişafı Konsepsiyası öz qarşısına insan
inkişafını əsas məqsəd kimi qoymaqla ona nail olmaq yollarını araşdırır.
Son dövrlərdə dünya iqtisadiyyatında baş verən qloballaşma prosesləri, ölkələr
arasında inteqrasiya meyillərinin güclənməsi, iqtisadi inkişafda sosial faktorların
rolu nun artması davamlı insan inkişafı konsepsiyasının hər bir ölkənin regional və
mil li xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla yaradılması zərurətini meydana çıxartmışdır.
Artıq iqtisadi inkişaf yalnız adambaşına düşən ÜDM-in miqdarı ilə deyil, kəmiyyət
xarakteristikaları dəqiq təyin edilə bilməyən sosial faktorlarla da müəyyənləşdirilir.
Dünya iqtisadiyyatında baş verən sosial-iqtisadi inkişaf proseslərinin analizi sübut
edir ki, heç də həmişə ölkədə baş verən iqtisadi yüksəliş insan inkişafina adekvat
təsir göstərmir. Onun həyata keçirilməsi üçün iqtisadi artımla yanaşı bilavasitə insan
inkişafına xidmət edə bilən, cəmiyyətin bütün qrup və təbəqələrinin xüsusiyyətlərini
əhatə edən, ölkədə baş verən sosial-iqtisadi prosesləri insan inkişafına yönəldə bilən
institusional mühitin formalaşması zəruridir. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən
hökumət və qeyri-hökumət təşkilatları o cümlədən BMT və Böyük Britaniyanın Oks-
fam humanitar təşkilatı və s. tərəfindən həyata keçirilən layihələr (yoxsulluğun
azaldılması ilə mübarizə, ekoloji proqramlar, gender problemləri üzrə tədqiqatlar,
tədris və səhiyyə sahəsindəki islahatlar) insan inkişafina doğru istiqamətlənmişdir.
1995-ci ildən başlayaraq hər il İnsan inkişafı haqqında milli hesabatlar dərc olun-
mağa başlanmışdır. İnsan İnkişafı İndeksi (İİİ) ölkədəki insan kapitalının keyfiyyə-
tini xarakterizə edən əsas sintetik göstəricidir. Bu indeks özündə əsas üç göstəricini
əks etdirir:
əhalinin sağlamlıq səviyyəsini xarakterizə edən orta ömür müddəti indeksi;
əhalinin təhsil səviyyəsi indeksi;
adambaşına düşən ÜDM-i xarakterizə edən indeks.
Davamlı insan inkişafı strategiyasında elə inkişaf modeli nəzərdə tutulur ki,
əhalinin bütün təbəqələrinin maraqları, cəmiyyətin müasir və prioritet inkişaf is-
tiqamətləri, ətraf mühitin gələcək nəsillər üçün qorunması təmin edilmiş olsun.
Davamlı insan inkişafı paradiqmasının əsasını aşağıdakı prinsiplər təşkil edir:
davamlılıq;
ədalətlilik;
insanların inkişafı və maddi rifah.
Davamlı İnsan İnkişafı konsepsiyasının son məqsədi özündə cəmləşdirməklə
insan inkişafını təmin edə bilən iqtisadiyyatın bütün sahələrini - səhiyyəni, təhsili,
mədəniyyəti və s əhatə edir. 2011-ci ildə Azərbaycanda insan inkişafı indeksi 0,781-
ə bərabər olmuşdur. Bu dünya ölkələri arasında 76-cı nəticədir.
79
A.Musayev, İ.qarayev
sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF
1/2013
12. İqtisadi bərabərsizliklərin keçid modeli
İqtisadi inkişaf nəticəsində əhalinin maddi rifahının yüksəlməsi müxtəlif sosial-
iqtisadi qruplar arasında keçid proseslərinin baş verməsinə səbəb olur. İqtisadi
bərabərsizliklər əhalinin gəlirlərində baş verən dəyişikliklər nəticəsində əmələ gəlir.
Bu vergi dərəcələrində olan dəyişikliklər hesabına da əmələ gələ bilər. Əgər iqtisadi
inkişaf, vergi dərəcələrinin aşağı salınması əhalinin gəlirlərinin artması ilə müşahidə
olunursa, onda əhalinin bir hissəsi gəlirləri aşağı olan qrupdan gəlirləri daha yuxarı
olan qruplara keçir. Bu isə öz növbəsində həmin keçid proseslərinin kəmiyyət xarak-
teristikalarının model səviyyəsində öyrənilməsi zərurətini meydana çıxarır.
Ümumiyyətlə, əhalinin həyat səviyyəsinin tədqiqi üçün bir çox ölkələrdə o cüm-
lədən, Azərbaycanda da ev təsərrüfatlarının müayinəsi həyata keçirilir. Ev təsərrü-
fatlarının tədqiqi əhalinin müxtəlif sosial-iqtisadi qruplarını əhatə edir və rotasiya
üsulu vasitəsi ilə həyata keçirilir. Bu informasiya eyni zamanda əhalinin gəlirlərə
görə paylanması və sosial-iqtisadi bərabərsizliyi də təyin etməyə imkan yaradır.
Sosial-iqtisadi bərabərsizlikləri qiymətləndirmək üçün Lorens əyrisindən, Cini, desil
əmsallarından və s. indekslərdən geniş istifadə olunur. Lakin qeyd etmək lazımdır
ki, bu riyazi-iqtisadi metodlar mövcud vəziyyəti əks etdirir. Əgər biz müxtəlif illər
üçün bu əmsallardan hər hansı birinin məsələn, desil əmsalını hesablasaq, onda bu
dinamik sıra vasitəsi ilə yalnız sosial bərabərsizliyin artıb və azalması barədə fikir
söyləyə bilərik. Lakin bu zaman əhalinin müxtəlif sosial-iqtisadi qrupları arasında
hansı proseslərin baş verdiyini və nə qədər ev təsərrüfatının aşağı qruplardan yuxarı
qruplara keçməsini, başqa sözlə, daxildə baş verən struktur dəyişikliklərinin
kəmiyyət xarakteristikaları barədə nəticə söyləməyə imkan vermir. Təklif olunan
keçid modelində məhz bu çatışmamazlıq aradan götürülməklə əhalinin gəlirlərinin
artması nəticəsində əhalinin müxtəlif sosial-iqtisadi qrupları arasında hansı struktur
dəyişikliklərinin baş verdiyinin tədqiq edilməsinə cəhd edilmişdir. Hər bir riyazi-
iqtisadi modeldə olduğu kimi burada da müəyyən fərziyyələr irəli sürülmüşdür.
Tutaq ki, hər hansı bir baza ilində əhalinin adambaşına düşən gəlirlərinə görə
paylanması g
o
i
olmuşdur. Sonra isə əhalinin gəlirlərinin artması ilə əlaqədar olaraq
paylanma g
i
, olmuşdur. Burada i=1...m, m-əhalinin gəlirlərə görə paylanması qru-
plarının sayıdır. Azərbaycanda son illər aparılan büdcə tədqiqatlarında əhalinin gəlir-
lərə görə paylanmasında 10 iqtisadi qrup qəbul edilmişdir. f
i
və g
i
paylanmasını
almaq üçün də seçmə üsulu ilə aparılan tədqiqatlar nəticəsində alınan paylanmalar
müxtəlif modellər vasitəsi ilə (məsələn: loqorifmik normal model) toplu yığıma şamil
edilməlidir. Bu paylanmalar Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən hesablanaraq dərc
olunur. F
k
və G
k
paylanmasının kumulyativ sıraları aşağıdakı düstur vasitəsi ilə
hesablanır:
80
A.Musayev, İ.qarayev
sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF
1/2013
(1)
(2)
Təbii ki, əhalinin gəlirləri artırsa, onda biz qəbul edə bilərik ki,
İxtiyari k üçün əhalinin i-ci qrupunun ümumi sayda payını göstərdiyindən aşağı-
dakı bərabərliyi yaza bilərik:
(4) bərabərliyinin iqtisadi mahiyyəti ondan ibarətdir ki, əhalinin gəlirlərinin art-
ması nəticəsində əhali aşağı qruplardan gəliri daha yüksək olan yuxarı qruplara
məsələn, 1-dən 2-yə, 1-dən 3-ə, 1-dən 5-ə, 1-dən 6-ya, 2-dən 3-ə, 2-dən 4-ə, ... və s.
keçid baş verir. Aydın məsələdir ki, iqtisadi artım nəticəsində əhalinin 1-ci qrupdan
2-ci qrupa keçmə ehtimalı, 1-dən 3-ə keçmə ehtimalından daha çoxdur. Biz fərz
edirik ki, iqtisadi inkişaf nəticəsində əhali gəlirləri az olan qruplardan gəlirləri daha
çox olan yüksək qruplara keçir. Onda bu keçid prosesini xarakterizə edən H matrisi
üçbucaqlı matris olmalıdır.
Burada matrisa aşağıdakı şəkildə olmalıdır:
H matrisi, eyni zamanda, aşağıdakı sərhəd şərtlərini ödəməlidir.
H matrisinə keçid matrisi deyilir. Keçid matrisi faktiki olaraq müxtəlif paylanmalar
arasında hansı struktur dəyişikliklərinin baş verdiyini söyləməyə imkan verir. Bu
modelin əsas fərziyyəsi ondan ibarətdir ki, iqtisadi inkişaf nəticəsində sosial-iqtisadi
qruplar gəlirləri aşağı olan təbəqələrdən gəlirləri daha yüksək olan yuxarı təbəqələrə
keçirlər. H matrisini sütunlar üzrə quraq. Matris üçbucaq matris olduğundan birinci
sütun üçün trivial olaraq aşağıdakını alırıq:
81
A.Musayev, İ.qarayev
sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF
1/2013
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
(8)
Mütənasib paylanma üsulundan istifadə edərək ikinci sütun üçün aşağıdakı
qiymətləri alırıq:
Asanlıqla müəyyən etmək olar ki,
İkinci sütunun qalan elementləri üçün
(1)-(2) düsturlarından istifadə edərək və -ni aşağıdakı şəkildə ifadə edə bilərik:
Analoji olaraq üçüncü sətrin elementləri üçün aşağıdakı düsturları ala bilərik:
Burada
matrisinin j-matrisinin elementlərini tapmaq üçün yeni matrisini daxil edək:
matrisi üçbucaq olduğundan,
82
A.Musayev, İ.qarayev
sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF
1/2013
Xüsusi halda i=1 və j=3 olduqda (9) düsturunu alırıq.
Analoji qaydada matrisindən istifadə edərək ilkin paylanmadan iqtisadi artım
olduqdan sonra yaranmış paylanmaya olan keçid matrisini aşağıdakı şəkildə ifadə
edə bilərik.
matrisinin (11) düsturu vasitəsi ilə ümumi şəkildə hesablamaq mümkündür.
Mütənasib paylanma üsulunun iqtisadi mahiyyətini izah edək. Bu üsul iqtisadi artım
nəticəsində əhalinin gəlirlərinin artması ilə əlaqədar olaraq əhalinin aşağı qruplardan
daha yüksək qruplara keçidin daha ehtimallı yollarını təsvir edir. Belə ki, əhalinin
gəlirlərinin artması, əməkhaqqının, sosial transferlərin və digər mənbələrin hesabına
baş verir. Əhalinin gəlirlərinin artması aşağı qrupdan daha yuxarı qrupa keçməsini
zəruriləşdirir. Riyazi induksiya üsulundan istifadə etməklə asanlıqla isbat etmək olar
ki, matrisi (1)-(2) bərabərliyini ödəyir [13]. Keçid matrisi yalnız iqtisadi siyasətin
əsaslandırılması ilə yanaşı bir çox sosial proseslərin təhlili zamanı da istifadə edilə
bilər.
13. nəticə
Aparılan araşdırmalar yekun olaraq aşağıdakı nəticələrin irəli sürülməsinə imkan
verir:
dövlət tərəfindən həyata keçirilən iqtisadi siyasətin səmərəliliyinin təmin
edilməsi prosesində cəmiyyətdəki mövcud sosial-iqtisadi bərabərsizliklər
qiymətləndirilməli və sosial parametrlərin dinamikası əsas götürülməlidir;
iqtisadi inkişaf prosesində sosial kapital əhəmiyyətli və bir çox hallarda
həlledici rol oynayır. Sosial kapitalın kəmiyyət xarakteristikalarının təyin
edilməsi sahəsində mövcud problemlər onun riyazi-iqtisadi modelləşdirmə
prosesində tətbiqini çətinləşdirir və yeni prinsipial üsulların işlənilməsi zərurə-
tini meydana çıxarır;
demoqrafik inkişaf, əhalinin yaş və cins strukturunun dinamikası, əmək
bazarının göstərcilərinin təhlili prosesində demoqrafik keçid modellərinin xü-
susiyyətləri nəzərə alınmalıdır;
bazar iqtisadiyyatının sosial mexanizmlərinin zəif olması bu sahədə dövlətin
rolunu və funksiyalarını artırır. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən transmilli
şirkətlərin korporativ sosial məsuluyyəti artırılmalı və dövlətin sosial yükünün
bir hissəsi şirkətlər arasında paylanılmalıdır;
vergi siyasəti və xüsusi ilə gəlir vergisində baş verən dəyişikliklər bilavasıtə
əhalinin gəlirlərə görə diferensiasiyasında müxtəlif dəyişikliklər baş verir.
Məhz bu dəyişikliklərin qiymətləndirilməsi zamanı keçid modellərindən isti-
fadə etmək olar.
83
A.Musayev, İ.qarayev
sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF
1/2013
Ədəbiyyat siyahısı
1. Musayev A.F. (2012). “Modernləşdirmə və aktiv vergi siyasəti”. “Azərbay-
canın vergi jurnalı”, № 6.
2. Musayev A.F. (2004). “Vergi siyasətinin iqtisadi problemləri”. Bakı, “Elm”
nəşriyyatı, 786 s.
3. Azərbaycan Respublikasının Demoqrafik İnkişaf Konsepsiyası. (1999). Bakı,
Azərbaycan Respublikası Qanunları Külliyyatı, № 12, səh. 6.
4. Azərbaycan Respublikasında demoqrafiya və əhali sakinliyinin inkişafı
sahəsində Dövlət Proqramı. (2004). Bakı, Azərbaycan Respublikası Qanunları
Külliyyatı, № 11, səh. 28.
5. Azərbaycanda səhiyyə, sosial təminat və ətraf mühit. (2011). Bakı, Azərbaycan
Dövlət Statistika Komitəsi, 283 s.
6. The new demografik regime / Population Challenges and Policy Responses/
United Nations. New York and Geneva, 2005. (Yeni demoqrafik rejim/ Əhali
problemləri və siyasi cavablar/ BMT, Nyu-York və Cenevrə, 2005).
7. Караев И.А. (1989) “Методы оценивания функций спроса и предложения
в неравновесной экономики”. Мoсква, изд. ЦЭМИ, 24 стр. (Qarayev İ.Ə.
(1989) Qeyri-taraz iqtisadiyyatda tələb və təklifin funksiyasının qiymətlən -
dirilməsi metodları. Moskva, Rusiya Elmlər Akademiyasının Mərkəzi İqti-
sadiyyat və Riyaziyyat İnstitutu, 24 səh.).
8. Социальная политика. (2010) Под. общ.ред. Волгина Н.А. Мoсква, изд.
“Экзамен”, 734 с. (Sosial siyasət. (2010) N.A.Volqinin ümumi redaktəsilə.
Moskva, “Ekzamen” nəşriyyatı, 734 səh.).
9. Social Quality: A Vision for Europe. (2002). Edited by W.Beck, L.Maeson
London, Boston, (Sosial keyfiyyət: Avropaya baxış. (2002). V.Bek, L.Meysonun
redaktəsilə. London, Boston).
10. Michael Howard. (2001). Public Sector Economics / University of the West
Indies Press/ . (M.Hovard. (2001). Dövlət sektorunun iqtisadiyyatı/ Şərqi İnd
Universitetinin nəşriyyatı).
11. Michael Hopkins. (2009). Corporate Social Responsibility/ Geneva. (M.Hop-
kins. (2009). Korporativ Sosial Məsuliyyət. Cenevrə )
12. www.azstat.org - Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin
rəsmi internet səhifəsi.
13. Аскеров Р.Ш. (2012). Моделирование влияния миграционных процессов
на социально-экономическую дифференциацию. Ученые записки Орлов-
ского Государственного Университета. № 1(45). (Əsgərov R.Ş. (2012).
Miqrasiya proseslərinin sosial-iqtisadi diferensiasiyaya təsirinin model-
ləşdirilməsi. Orlov Dövlət Universitetinin elmi qeydləri. № 1(45))
84
A.Musayev, İ.qarayev
sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF
1/2013
Мусаев Акиф Фархад оглы
Доктор экономических наук, профессор, член-корреспондент НАНА
Гараев Имран Алияр оглы
Доктор философии по экономике, доцент
Социальная политика и экономическое развитие
Аннотация
Цель исследования – анализ различных аспектов социальной политики на
современном этапе экономического развития, обоснование ее стимулирующей
роли, а также исследование ее воздействия на устойчивое развитие.
Методология исследования – экономико-математическое моделирование,
статистический анализ, системный подход, сравнительный анализ.
Результаты исследования – определение воздействия социальных, демо-
графических путей в Азербайджане а также построение переходных моделей
социального экономического неравенства.
Ограничения исследования – оценка социального капитала и определение
количественных характеристик с практической точки зрения.
Практическая значимость исследования – роль социальных факторов на
современном этапе экономического развития и ее оценка.
Оригинальность и научная новизна исследования – определение роли соци-
ального капитала в экономическом развитии, а также переходных моделей со-
циально-экономического неравенства.
Ключевые слова: социальная политика, социальный капитал, демографи-
ческий переход, социально-экономическое неравенство.
85
A.Musayev, İ.qarayev
sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF
1/2013
Musayev Akif farhad oglu
Doctor of Economics, Professor, Correspondent member of ANAS
garayev ımran Aliyar oglu
Ph.Doctor of Economics, Docent
Social policy and economic growth
Abstract
Purpose – the substantiation of stimulating role of social policy through the analy-
sis of its various aspects in the present phase of the economic growth and study of
its impact on sustainable development.
Methodology – mathematical and economic modeling, statistical analysis, sys-
tematic approach, the comparative analysis.
Findings – identification of impact of social, demographic evolution process on
economic relations and developing of transition model of socio-economic inequal-
ities in Azerbaijan.
Research limitations – assessment of social capital and usage of economic in-
equalities in transition model for the reason of practical complication of identification
of quantitative characteristics of social capital.
Practical implication – the role of social factors in the present phase of economic
growth and their assessment.
Originality – identification of role of social policy in economic growth and in-
vestigation of transition model of socio-economic inequa lities.
Keywords: social policy, social capital, demographic transition, socio-economic
inequalities.
JEl Classification Codes: A13, H43, Z13.
Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 16.12.12.
Çapa qəbul olunmuşdur: 24.01.13.
86
A.Musayev, İ.qarayev
sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF
1/2013
Dostları ilə paylaş: |