I fəSİl kristalloqrafiyanin əsaslari

Şəkil 30
Kalsit mineralında sürüşmə ikiləşməsinin sxemi
3. İkiləşmələrin yaranma səbəblərindən biri də kristalda faza çevrilmələrinin yer almasıdır. Bu yolla yaranan ikiləşmələrə kvars kristallarında rast gəlinir. Mineralın olduğu geoloji mühitdə termodinamik şəraitin dəyişməsi faza çevrilməsinə, daha dəqiq desək, mineralın fəza qəfəsəsinin dəyişməsinə səbəb olur və ikiləşmənin yaranması baş verir. Məsələn, yüksək tempraturlu α-kvars 573^oC-yə kimi soyduqda onun fəza qəfəsəsi simmetriya etibarilə kəsgin dəyişilməyə uğrayır – heksaqonal quruluş triqo­nal quruluşa çevrilir və məhz bu triqonal qurluşu təşkil edən hissələr ikiləşmələrin yaranmasında iştirak edirlər. Kvarsın dofine ikiləşməsinin yaranması bu yolla baş verir (şəkil 26).
İkiləşmələri çox vaxt onların tapıldıqları yerin adı ilə adlan­dırırlar. Bunlara misal olaraq yapon [ikiləşmə müstəvisi (11 2)], karlsbad [ikiləşmə müstəvisi (010)], braziliya [ikiləşmə müstəvisi (11 0)] ikiləşmələrini göstərmək olar.
İkiləşmələrin öyrənilməsinin həm elmi, həm də böyük təcrübi əhəmiyyəti vardır. Belə ki, onların ətraflı tədqiqini aparmaqla kristallaşma prosesinə müəyyən aydınlıq gətirmək olur. Digər tərəfdən, ikiləşmələrdən mineralların təyinində, xüsusən də, kristallooptikada diaqnostik əlamət kimi istifadə edilir.
İkiləşmələrdən həmçinin mineralların termometriyasında da istifadə edilir. Maddənin aşağı və ya yüksək tempraturlu növlə­rindən hansının kristallaşma prosesində iştirak etdiyini də ikiləş­mələr vasitəsilə müəyyən etmək olur. Translyasion ikiləşmələrin tədqiqini aparmaqla isə mineralda baş verən deformasiya proses­lərini aydınlaşdırmaq olur.


EPİTAKSİYA

Müxtəlif tərkibli və müxtəlif simmetriyaya mənsub minerallar və ya eyni maddənin müxtəlif fəza quruluşlu növləri fiziki-kimyəvi şəraitin xüsusiyyətindən asılı olaraq qanunauyğun bitiş­mələr əmələ gətirə bilirlər. Belə bitişmələrə epitaksiya deyilir. Epitaksiya yunan sözüdür, mənası “yerləşmə”, “qayda” demək­dir. Epitaksiya dedikdə bir mineralın kristallarının digər mineralın kristalı üzərində qanunauyğun şəkildə yerləşməsi nəzərə alınır. 31-ci şəkildə triklinik sinqoniyaya mənsub disten (Al₂[SiO₄]O ) kristalının səthində onun üzlərinə və tillərinə nəzərən simmetrik yerləşmiş rombik simmetriyalı stavrolitin kristalı göstərilir.

T

Şəkil 31
Disten kristalı üzərində qanunauyğun yerləşmiş stavrolit kristalı
əbii ki, bir mineralın kristalının (kristallarının) özül rolunu oynayan digər mineralın kristalı üzərində müəyyən istiqamətdə belə qanunauyğun yerləşməsi, bilavasitə, onların fəza qu­ruluşlarının yaxınlığı səbə­bindən baş verməlidir. Yəni onların bitişmə səthlərinin müstəvi torları quruluş eti­ba­rilə olduqca yaxın olmalı­dırlar. Beləliklə, epitaksiyanı mümkün edən əsas səbəb­lərdən biri mineralların fəza quruluşlarının yaxınlığıdır desək, səhv etmərik.
Araqonit ( CaCO₃ ) və kalium şorası ( KNO₃ ) minerallarının tərkiblərinin müxtəlifliyinə baxmayaraq, hər ikisi rombik sinqoniyanın rombik-dipiramida sinfində kristallaşır. Yəni eyni simmetriyaya mənsubdurlar. Onların elementar özəklərinin para­metrləri də çox yaxındır. Belə ki, araqonitdə a=4, 95; b=7, 96; c=5, 73 Å , kalium şorasında isə a=5, 42; b=9, 17; c=6, 45 Å -dır. Əgər araqonit mineralının kristalının təmiz səthini ifrat doymuş kalium şorasının məhluluna salsaq, bir müddətdən sonra araqonitin kristalının səthində bir-birinə nəzərən paralel qaydada düzülmüş kalium şorasının kristalları yaranacaqdır. Bu təcrübə bir daha epitaksiyanın yaranmasında fəza quruluşlarının yaxınlığının əsas səbəb olduğunu göstərir. Aşağıdakı cədvəldə (cədvəl 6) fəza quruluşlarının oxşarlığı, elementar özəklərinin parametrlərinin yaxınlığı ilə səciyyələnən epitaksiya əmələ gəti­rən minerallara aid misallar verilir.

Cədvəl 6

Epitaksiyada iştirak edən minerallara aid misallar

Minerallar	Tərkibi	Sinqo­niyası	Elementar özəyinin parametrləri, Å	Epitaksiya
Disten Stavrolit	Al2[SiO4]O 2Al2O[SiO4]·Fe[OH]2	Triklinik Rombik	a=7, 10; b=7, 74; c=5, 57 a=7, 83; b=16, 62; c=5, 65	Disten üzərində stavrolit kristalları
Pirit Qalenit	FeS2 PbS	Kubik Kubik	a=5, 42 a=5, 94	Pirit üzərində qalenit kristalları
Kalsit Na-şorası	CaCO3 NaNO3	Triqonal Triqonal	a=4, 98; c=17, 02 a=5, 07; c=16, 81	Kalsit üzərində Na-şorası kristalları
Araqonit K-şorası	CaCO3 KNO3	Rombik Rombik	a=4, 95; b=7, 96; c=5, 73 a=5, 42 ; b=9, 17; c=6, 45	Araqonit üzərində K-şorası kristalları
Ortoklaz Albit	KAlSi3O8 NaAlSi3O8	Monoklinik Triklinik	a=8, 60; b=13, 06; c=7, 19 a=8, 23 ; b=12, 74; c=7, 15	Ortoklaz üzərində albit kristalları

Cədvəldən göründüyü kimi epitaksiya hadisəsi sülb məh­lul­larını (izomorf qarışıqların) dağılması nəticəsində də yarana bilir. Buna ortoklaz mineralı üzərində albit kristallarının yaranması hadisəsini misal göstərmək olar. Buikimineral yüksək temperaturlar da arasıkəsilməz qarışıqlar əmələ gətirdikləri halda, temperaturun enməsi ilə yaranmış qarışıqlar dağılmaya məruz qalırlar. Nəticədə ortoklaz kristalı üzərində albit kristallarının qanunauyğun paylanması yaranır (şəkil 32). Albit kristallarının belə qanunauyğun düzü­lüşünə mineralogiyada pertit fiqurları deyilir.

M

Şəkil 32
Ortoklaz kristalı üzərində albit kristallarının epitaksik yerləşmələri
inerallarda baş verən epitaksiya hadisəsinin təd­qi­qi onların morfoloji xüsu­siyyətlərinin, əmələgəlmə yollarının və fəza quruluş­larının təyin edilməsində mühüm əhəmiyyət daşıyır.