67
Başqa sözlə iqtisadi qloballaşma mədəni imperializmin əsaslarına söykənir.
Bəziləri isə qloballaşmanı müsbət bir proses kimi qiymətləndirirlər. Onların
bir çoxu qloballaşmanı özü ilə bütün dünya əhalisinə beynəlxalq əmək
bölgüsünün və bazar iqtisadiyyatının bəhrələrindən yararlanmaq imkanı gətirən
kapitalizmin dünyanın hər bir küncünə və köşəsinə nüfuz etməsi kimi
qiymətləndirirlər. Qloballaşma sərhədlər üzərindən iqtisadi, siyasi, sosial və
mədəni əlaqələrin intensivləşməsidir.
İmmanuel Vollerşteynə görə isə qloballaşma qlobal əmək bölgüsü ilə bir-
birinə bağlanmış kapitalist dünya iqtisadiyyatının qələbəsidir. Bu kapitalist dünya
sistemi kapital toplamaq məntiqindən irəli gəlir.
69
Qloballaşma kapitalist istehsal üsulunun bütün dünyanı öz sistemi
çərçivəsində düzənləmə prosesi kimi də qiymətləndirilir. Kapitalist istehsalının
əsas məqsədi kapital toplamaqdır. Lakin müəyyən olunmuş sərhədlər daxilində
daimi mənfəəti təmin etmək qeyri-mümkündür. Buna görə də kapitalist
münasibətlərinin iştirakçıları fəaliyyətlərinin ərazi sferasını genişləndirərək yeni
qazanc mənbələri axtarmaq məcburiyyətindədirlər. Məqsədi bütün dünyanı
''kapitalizm bayrağı'' altında birləşdirmək olan bu proses qloballaşma adını
almışdır.
M.Albrou qloballaşmanı dünya xalqlarının vahid dünya cəmiyyətində
birləşdirən bütün proseslər, bəşəriyyətin ilk dəfə kollektiv aktor olacağı bir
cəmiyyət kimi xarakterizə edir. Qlobalizm o dəyərlərlə təyin olunur ki, onlar real
dünyanı – 5 milyardlıq əhalini əndişə obyekti kimi, bütün yaşayanları dünya
vətəndaşları, istehlakçılar və istehsalçılar kimi nəzərdə tutsun. Bir tək maraqla –
qlobal problemlərin kollektiv həll edilməsi marağı ilə.
70
Robertson isə
qloballaşmanı həm dünyanın sıxılması həm də dünyanın vahid tam şəklində
dərkinin güclənməsi ilə əlaqələndirir. ''Məsafənin tiraniyasına'' teleqraf, telefon,
radio və televiziya ilə başlayan, kompüter, peyk ötürücüləri, faks və İnternetlə
69
“Dynamics of Global Crisis“ Immanuel
Wallerstein with Samir Amin, Giovanni
Arrighi and Andre Gunder
Frank,1982, London
70
Albrow M.
Globalization, Knowledge and Society. – London: Sage,1990
69
millətlər, başqa cəmiyyətlər, həmçinin fərdlər daxildir. R.Robertsona görə,
qloballaşma yalnız strukturlar, institutlar və şəbəkələrlə bağlı deyil, həmçinin
bizim sosial həyat və oradakı yerimiz haqqında düşüncə tərzlərimizlə bağlıdır. O,
qeyd edir ki, dünyanın vahid cəmiyyət olması haqqında ideya ta əvvəllərə gedib
çıxır. Bu, məsələn, Allahın Yerdəki Krallığı kimi düşüncələrdə əks olunmuşdur.
73
İqtisadi qloballaşmanın əsasını təbii resurslar və bazarlar üzərində nəzarət
uğrunda kəskin rəqabət, mübarizə təşkil edir. Onun əsas aktorları transmilli
şirkətlərdir. Bu şirkətlər XX əsrin əvvəllərindən, böyük sənaye kampaniyalarının
iqtisadi və maliyyə maraqlarının milli sərhədləri aşmağa başladığı dövrdən
formalaşmağa başlamışdır. XX əsrin ikinci yarısından regional transmilli
şirkətlərin qlobal şirkətlərə çevrilməsi prosesi başlandı. Buna xeyli dərəcədə
planetin müxtəlif hissələrini vahid informasiya və iqtisadi məkanda birləşdirən
elektron rabitə vasitələri sahəsindəki inqilab təkan verdi.
İqtisadi qloballaşma mərkəzləri çox böyük miqyasda fəaliyyət göstərirlər.
Öz iqtisadi gücünə görə bir sıra transmilli şirkətlər ayrı-ayrı dövlətlərlə rəqabət
aparmaq imkanına malikdirlər. Kapital investisiyası və yeni texnologiyalar
üzərində nəzarət imkanları onlara hətta çox güclü dövlətlər üzərində xüsusi
fəaliyyət rıçaqları verir. Orta hesabla transmilli şirkətlərin xaricdən əldə etdikləri
gəlirin yarısı onların yerləşdiyi ölkəyə gətirilir. Transmilli şirkətlərin çoxunun
məhz ABŞ ərazisində cəmlənməsi müasir dünyada ABŞ-ın mütləq ticarət
üstünlüyünün əsas səbəblərindən biridir.
Firmalar xaricə çıxmazdan qabaq beynəlxalq mühiti yaxşı analiz etməli və
qloballaşma dövründə “addımlarını sağlam atmalıdır”. Əks vəziyyət şirkətlərə
faydadan çox zərər gətirə bilər.
74
Robert Holtona görə beynəlxalq iqtisadiyyat ilə
transmilli iqtisadiyyat anlayışları arasında fərq qoyulmalıdır. Beynəlxalq
iqtisadiyyat müəyyən millətlərə aid institutlar və iqtisadi aktorlar tərəfindən
həyata keçirilən milli iqtisadiyyatlar arasında baş verən mübadilədir. Sadə dillə
73
Robertson R. Globalization: social theory and global culture. – London: Sage, 1992.
74
Kotler, Philip - Armstrong, Gary;
Principles of Marketing, Prentice Hall Inc. (2nd ed.), New York 1996, s. 263.