İ b e r V ə h ’ a y f o L k L o r u n d a t ü r k m I f I K
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
qorxusu qarşısında qədim Elam kültürünün daşıyıcıları olan xuzistanlılar xristian Bizansın timsalında özlərinə arxa axtarırdılar. Yepiskop Sebeos yazır ki, Şirin xujastanlı, yəni xuzistanlıdır və ölkənin xəzinədarlar nəslindəndir (Се- беос 1862. 49, 50, 51). Bu fakt Əbülqasim Firdovsinin Şirinin mənşəyi haqqında məlumatının gerçəkliyə uy- ğun olmadığını göstərir. Şirinə mənfi münasibətini gizlətməyən Ə.Fir- dovsi yazır ki, o, hökmdar nəslindən deyildir. Ancaq bu, Qəzənfər Əliyevin və Qulamhüseyn Beqdelinin düşündüyü kimi, o demək deyil ki, o zadəgan nəs- lindən çıxmamışdır. Şirinin əcdadları sonralar Xuzis- tan adlanan Elamda federativ dövlət yaratmışdılar. Əhəmənilər həmin dövləti məhv edərək onun xaraba- lıqları üzərində yeni imperiyanın əsasını qoydular. Ölkənin mərkəzi şəhəri Şuşa (bəzi mənbələrdə Suz, Suş) onların inzibati iqamətgahına çevrildi (Рагозина 1903. 356). Elamın süqutundan sonra ölkənin zadəgan nə- silləri inanılmaz bir mətanətlə özlərindən qat-qat güclü olan əhəmənilərə qarşı çıxdılar və üç şəhərdə xəzinə- darlar dövlətini qurdular. Makedoniyalı İsgəndər əhəmənilərin varlığına son qoyanda xəzinədarlar onu sevinclə qarşıladılar. İsgəndər əhəmənilərin əzəli düşməni olduqlarını nəzə- rə alaraq xəzinədarların dövlət statusunu tanıdı (Yusi- fov 1993. 327; Fazili 1970. 78). Şirin Xəzinədarlar dövlətinin hansı nəslindən çıxmışdır, bu, məlum deyil. Dövlətin üç güclü nəsli Anşan, Şuşa və Partaq (sonrakı Bərdə) idi. Düşünürük ki, Şirin bu üç nəsildən birinin – Bərdək nəslinin nü- mayəndəsidir. Məlumdur ki, qədim Elam dövləti etnik tərkibinə görə yekcins deyildi. Ölkədə üç irq (ağ, qara, palıd) və üç dil mövcud idi (Массон 1964; 321; Юсифов 1968. Anşan, Şuşa və Bərdək Elamın üç güclü nəsli olmuşdur. Xəzinədarlar dövləti həmin nəsillərin yurdlarında yaradılmışdır. 91; Историография 2002. 17). Həmin dillər kam (ha- mi), sam (sami) və türk dillərinə qohum idi. Z.A.Ra- qozina 1903-cü ildə nəşr etdirdiyi “Midiya tarixi” kitabında yazır ki, həmin dillərin heç biri əhəmənilərin və sasanilərin dilinə bənzəmirdi (Рагозина 1903. 311, 318). Baqastan (N.Gəncəvidə Bisütun) yazılarının bir mətni o üç dildən birində yazılmışdır. Rus alimi Z.A.Raqozina, alman alimləri Ernst Herzfeld və Fridrix Vaysbax XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəl- lərində müəyyən etdilər ki, Baqastan qayasının Anşan dilində yazılan mətni iltisaqi olub, türk və ya Turan dillərinə qohumdur (Рагозина 1903. 318; Herzfeld 1930. 12-19; Veissbach 1911. 3-241). Sonra N.Y.Marr həmin mətn üzərində tədqiqat- ları davam etdirdi. 1914-cü ildə Peterburqda və 1920- ci ildə Leypsiqdə nəşr etdirdiyi əsərlərində bildirdi ki, Baqastan yazılarının 3-cü mətni Yafəs dillərinə qo- humdur. Əhəmənilərin təzyiqi ilə Qafqaza köçən Elam nəsilləri burada yerli xalqlarla qaynayıb-qarışmış, Elam dilinin təsiri ilə Cənubi Qafqazın Yafəs dilləri formalaşmışdır (Марр 1914. 3-76; Марр 1920. 3-54). N.Y.Marr Yafəs dilləri deyəndə mümkün qədər orada türk etnolinqvistik faktorunun üstündən keç- məyə çalışır. Ancaq ondan fərqli olaraq erməni mən- şəli Türkiyə alimi Aşot Dilaçar Fridrix Vaysbax kimi Elam dilinin türk dilləri ilə qohum olduğunu bildirir (Veissbach 1911. 3 – 241; Dilacar 1936. 10-62). Albaniya və İberiyanın qəbilə-tayfa dillərinin tədqiqi göstərir ki, N.Y.Marr qismən, F.H.Vaysbax tamamilə öz fikirlərində doğrudur. Q.Beqdeli və Q.Əliyev belə hesab edirlər ki, Şi- rin əfsanəsi Xuzistanda yaranmış, sasanilərin zama- nında Qafqaza gəlmişdir. Belə hesab edirəm ki, Fərhad və Şirin əfsanə- sinin daha arxaik variantları əhəmənilərin zamanında Baqastan kitabəsinin 3-cü mətni arxaik türk dillərinin birində yazılıb. Baqastan qayasının Anşan mətni iltisaqi olub, türk və ya Turan dillərinə qohumdur. Qafqaza gəlmiş, sasanilərin zamanında davam etmiş- dir. Həmin əfsanələri Elamdan Albaniya və İberiyaya köçən Şuşa və Bərdə nəsilləri gətirmişlər. Elamdan Albaniyaya köçən nəsillər üç Bərdək, iki Şuşa şəhərini salmışdır. Bu barədə mən öz tədqi- qatımın nəticələrini elmi ictimaiyyətə çatdırmışam (Cəfərsoy 2008. 78-84; Cəfərsoy 2012. 49-55). “Şirinoz” dastanını Elamdan Arana, oradan Ka- xetiyə köçən Bərdək və Şuşa nəsilləri gətirmişdir. Fikrimi onomastik və etnolinqvistik faktlar təsdiq edir: Elamda Baq – Albaniyada Qarabağ və Ağbağ, Elamda Şuşa – Albaniya və İberiyada Şuşa, Elamda Partaq – Albaniyada Bərdək, İberiyada Berdak və s. Şirin qədim ön Asiya panteonunda sevgi mələk- lərindən biri, orta yüzil tarixçilərinin əsərlərində ger- çək tarixi şəxsiyyətdir. Aralıq dənizi hövzəsinin şərq ucqarlarında Seren adlı qadınlar çox idi. Şirin onlar- dan biri olub, Xosrov Pərvizin zamanında yaşamışdır. O, füsunkar gözəlliyi və ağlı ilə 36 il 12 min qadının toplaşdığı Mədaim hərəmxanasını idarə etmişdir. Hət- ta tam təsdiq olunmamış məlumatlara görə, Şirin Xos- rov Pərvizi öz dinindən döndərmişdir. Oğlu Qubad (N.Gəncəvidə Şiruyə) həbsxanaya saldırdığı atasını ittiham edir ki, o, öz əcdadlarının dininə sadiq qal- mamışdır. Əbdürrəşid Bakuvi yazır: – Qəsri-Şirin Bağdadla Həmədan arasında, Xabur çayının Fərat çayına tökül- düyü yerdə yüksək qayalıq sahildə salınıb. Onu Xos- rov Pərviz Allahın gözəl məxluqlarından biri Şirin üçün tikdirib (Bakuvi 1992. 102-103). Şirin öz qəsrində əyləşib, şah sarayından çox da uzaq olmayan yerlərdə kilsələr, monastırlar tikdirirdi. Keşişlər, rahiblər dövlət xəzinəsindən paltar və maaş alırdılar (Себеос 1862. 50). Hətta o, Xosrovdan qa- baqkı əri Fərhadı (Suriya salnaməsində Poratı) Xuzis- Şirin qədim Ön Asiya etnoslarının panteonunda sevgi mələyi idi. Şirini Xuzistanın Bərdək şəhərindən Albaniya Bərdəsinə N.Gəncəvi gətirib. Yüklə 2,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|