İ b e r V ə h ’ a y f o L k L o r u n d a t ü r k m I f I K
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
Doğrudan da Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” mənzum romanında elə süjetlər və personajlar var ki, onların adına tarixi mənbələrdə rast gəlmirik. Bu da təbiidir. Çünki Nizami tarix yazmırdı, hadisə- lərin poetik mənzərəsini yaradırdı. Şirin və Xosrov haqqında ilk yazılı mənbələr VII əsrə aiddir. Həmin mənbələrdən üçündə onlar tarixi şəxsiyyətlər kimi verilmişdir. Hər üç əsərin müəllifi Bizansla İran arasında müharibələrin şahidi idi. Şirin haqqında ilk məlumatları qələmə alan tarix- çilərdən biri Feofilakt Simokatdadır. Əslən Misirdən olan F.Simokatta Bizans imperatoru İraklın katibi ol- muş, Bizansla İran arasında döyüşləri gözləri ilə gör- müşdür. Şirin haqqında məlumat verən ikinci tarixçi yepiskop Sebeosdur. Sebeos (VII əsr) “İmperator İrak- lın tarixi” kitabında Şirinin ağlı, gözəlliyi, xristian təəssübkeşliyi haqqında məlumat verir (Себеос 1862. 136, 194). Üçüncü mənbə VII əsrə aid müəllifi məlum olmayan Suriya xronikasıdır. Həmin salnamədə başqa mənbələrdə olmayan maraqlı bilgiləör vardır (Пигу- левская 1941. 3-171). Həmin bilgilərə görə, Şirin ara- mey qızıdır (Алиев 1960. 21-26). Ancaq yanlış olaraq bəzi tədqiqatçılar aramey qızı deyimini erməni qızı kimi başa düşürlər. N.Gəncəvi Şirini Aran, Abxaz və Ərməniyyə hakimi Məhin banunun qardaşı qızı və vəliəhdi kimi təqdim edir. Ərməniyyənin hakimi olmaq hələ erməni olmaq deyil. Ermənilər tarixi qaynaqlara yox, Nizami- nin və sonrakı şairlərin poetik düşüncəsinə istinadən Şirinin erməni qızı olduğunu iddia edirlər. Onların səyləri nəticəsində Şirin Böyük Sovet Ensiklopedi- yasına erməni qızı kimi daxil edilmişdir. Şərq şairlərindən fərqli olaraq Bizans-İran müha- ribələrinin şahidi olan salnaməçilər Şirinin etnik Şirin tarixi şəxsiyyət olub, VII əsrdə yaşamışdır. Şirin kultunun kökləri isə tarixin dərinliklərindən gəlir. Yepiskop Sebeos Şirini erməni qızı kimi təqdim etmir, sadəcə bildirir ki, o, xristiandır. mənsubiyyəti haqqında bir söz demirlər. Sadəcə bildi- rirlər ki, o, xristiandır aramey və ya rumludur (Алиев 1960. 11. 23). “Albaniya tarixi”ndə Şirinin adı çəkilmir. Göstə- rilir ki, o, Xosrovun arvadıdır və xristiandır. Xristian- ları himayə etmiş, Albaniya katolikosu Vironu 30 illik sürgündən azad edib, ölkəsinə qaytarmışdır. Musa Kaqankatuklu yazmır ki, həmin xristian qadın alban və ya ermənidir. Qəzənfər Əliyev belə hesab edir ki, Şirinə aid olan rumlu sözü romalı demək deyil. Bu söz bizanslı kimi başa düşülməlidir (Алиев 1960. 22, 23).Ancaq bizanslı hələ yunan demək deyil. Çünki Bizans o zaman çoxtayfalı dövlət idi. Onun ərazisində çoxdilli xalqlar yaşayırdılar. Ərəb işğalı ərəfəsində Bizansın cənub sınırları İordan çayına və Xuristanın Bərdək şəhərinə çatırdı. Öncə qeyd etdiyimiz kimi, nə yepiskop Sebeos, nə də Feofilakt Simokatda Şirinin etnik kimliyinə toxunmuşlar. Yalnız VII əsr anonim Suriya xronika- sında onun aramey qızı olduğu göstərilir (Пигулев- ская 1941. 69; Алиев 1960. 30). Aramey Suriyanın sami dilli mənbələrdə adıdır. Aramey adı altında tarixən çoxlu xalqlar gizlənmişdir. Onların arasındakı həm sami, həm türk mənşəli nəsillər var idi. VIII əsrdən sonrakı müsəlman tarixçiləri aramey adını ərmən kimi yazıya almışlar. Təbəri, Cahiz, Zə- kəriyyə Qəzvini və b. yazırlar ki, Şirin ərmən vilayət hakimlərindən birinin qızıdır (Beqdeli 1970. 22, 42). Nizamidən sonrakı şairlər ərmən və aramey etnik adlarını fərqləndirmədən özlərindən qabaqkı məlumat- ları təkrar edirlər. Burada incə bir məqama diqqət yetirmək lazımdır. Arma bütün ermənilərin yox, ermə- nilərin mənşəyinə daxil olan etnoslardan birinin adıdır. Bu barədə Suriya tarixçisi Mar Abasa (e. ö. III əsr) Şirin VII əsr anonim Suriya salnməsinə görə aramey qızıdır. Arameylər erməni deyil. istinadən Musa Xorenli məlumat verir (Шопен 1866. 494; Albaniya tarixi 1993. 19; Хоренский 1893. 289). Babilin Assuriya üzərində qələbəsindən sonra (e. ö. VII əsr) Kimer mənşəli Bərdəkin (Musa Xorenlidə Paruyrun) başçılığı latında Arma adlanan yeni tayfa ittifaqı yarandı. B.B.Piotrovski 1946-cı ildə nəşr etdirdiyi “Erməni xalqının tarixi” kitabında bu etnik prosesə diqqəti cəlb etmişdir (Пиотровский 1946. 12, 31, 46). Arma, aramey tayfa ittifaqının hakim nəsli ku- merlər, vassal nəsilləri samilər idi. N.Gəncəvi deyəndə ki, Şirin Ərmən elinə qayıtdı, bu, o demək deyil ki, o, erməni qızıdır. Şirin bir zaman arameylər üzərində hökmran olan Bərdək nəslindən çıxmışdır. Şirinin etnik mənsubiyyətini öyrənmək üçün ən tutarlı mənbə yepiskop Sebeosun (VII əsr) “İmperator İraklın tarixi” əsəridir (Себеос 1862. 3-176). Sebeo- sun fikrincə, Şirin mənşəcə Xuriztanın xəzinədarlar nəslindən çıxmışdır (Себеос 1862. 49-51). Sebeos yazır ki, Xosrov Pərviz Bizansla müha- ribə ərəfəsində əmr etdi ki, İran ərazisində yaşayan bütün xristianlar ermənilərin məzhəbini qəbul etsinlər, Şirin həmin qərarla razılaşdı (Себеос 1862. 136). Əgər Şirin erməni qızı olsaydı, şahın qərarını se- vinclə qarşılayardı. Ancaq göründüyü kimi o, bir qə- dər tərəddüd edir və durumun çıxılmaz olduğunu görüb, razılaşmalı olur. Ancaq elə hallar da olurdu ki, 36 il Sasani sa- rayının baş xatunu olan Şirin (Beqdeli 1970. 28) şahın qərarı ilə razılaşmırdı. İmperator Mavrikinin xahişi ilə Xosrov Pərviz xristian müqəddəslərdən birinin sümük- lərini Xuzistandan Bizansa göndərəndə Şirin etiraz etmişdi. Əgər Şirin yerli yox, rumlu və ya Bizans mənşəli olsaydı, şahın qərarına sevinərdi. Belə hesab edirik ki, Xuzistan kilsələrinin Bizansa meyli etnik yox, siyasi faktorla bağlıdır. Çünki atəşpərəst İranın Şirin Bərdəlidir, yəni Elamın Bərdək nəslindəndir. N.Gəncəvi onu Albaniyaya gətirmişdir. Şirin erməni qızı olsaydı, Xosrov Pərvizin qərarına sevinərdi. Əksinə o, erməni adını eşidəndə məyus olur. Yüklə 2,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|