İ b e r V ə h ’ a y f o L k L o r u n d a t ü r k m I f I K
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
tana gətirtmiş və bütün İran xristianlarının başçısı təyin etmişdi (Алиев 1960. 30). Bəzi mənbələrə görə, Şirinin yepiskop seçdirdiyi adam onun öz yerlisi Poratlı Qriqori idi. Bəsrə ilə Xu- zistan arasındakı Porat ölkəsi (Алиев 1960. 33, 35) Ərəb xilafəti yaranana qədər gah yunanların, gah da farsların təsiri altına düşürdü. Nəzərə alsaq ki, Porat Fərat, Fərhad adının ar- xaik variantıdır, onda Fərhadın Şirinin ilk əri olması haqqında epizodik qeydlərə inanmaq olar. Başqa bir mənbəyə görə, Şirinin İran kilsələrinə başçı təyin elə- diyi adam Kaşqarlı Qriqori olmuşdur. Biz Kaşqar deyəndə Mahmud Kaşğarinin doğul- duğu Çin Türküstanının Kaşğar mahalını başa düşü- rük. Ancaq bundan çox-çox qabaq e. ö. I minillikdə Şimali Suriyada (Дяконов 1951. 293; Yusifov 1993. 343) və bizim eranın V-XI əsrlərində Xuzistanla Bəsrə arasında Kaşqar adlı ölkələr və şəhərlər olmuşdur (Егише 1971. 162; Ибн-Хордадбех 1986. 148). Assuriya hökmdarı II Assurnasirapal Su çayını keçərək Kaşqar şəhərini tutmuşdu. Assuroloqların Ka- şiar kimi oxuduqları şəhərin və dağın adı Kaşğar olmuşdur. Ona görə ki, orta əsr mənbələrində bu ada Kaşiar yox, Kaşğar və Kaşqar variantlarında rast gə- lirik (Егише 1971. 162; Ибн-Хордадбех 1986. 148). Eyni zamanda mixiyazılı kitabələrdə “ğ” səsi “ia” sillabik formantı ilə verilir. Belə hesab edirik ki, Kaşqar ölkəsinin əhalisi indiki Qaşqay türklərinin əcdadlarıdır. Qaşqaylar indi də həmin ərazidə – Xuzistanla Fars körfəzinin arasın- da yaşayırlar (Sanan Azer 1942. 12). Şirinin sağlığında – VII əsrdə Dəclə və Fərat çaylarının arasındakı Kaşqar kilsəsi yepiskopluq mər- kəzi idi (Ибн-Хордадбех 1986. 148). Belə hesab edi- rik ki, Şirin Fərhadı Bizansdan yox, Bizansla İran ara- sındakı Kaşqar şəhərindən öz yanına gətirmişdir. Xos- Fərhad və Fərat Porat totem adının dəyişilmiş formalarıdır. Porat boz at deməkdir. Çünki Ön Asiyanın bəzi qədim etnosları Fərat çayına boz at qurban kəsərdilər. rov Şirinə deyir ki, Bəhram Çubinlə döyüşdə sənin əvvəlki ərinə rast gəldim. Şirin çox keçmir ki, öz keç- miş ərini kilsəyə gətirdir və bütün xristianlara əmr edir ki, onu özlərinə mənəvi başçı seçsinlər. Mixail Asorinin və bəzi erməni salnaməçilərinin yazdığına görə, Şirinin imperator Mavrikinin qızı Məryəm olmuş, Xosrova gələndən sonra Şirin adı al- mışdır (Себеос 1862. 197). Fikrimizcə, Şirin Porat və Kaşqar mənşəli gözəl- lərin titulu olmuşdur. Gözəllərin hansı öz ağlına, fəra- sətinə görə saraylarda baş xatun ola bilirdisə, o, Şirin tituluna layiq görülürdü. Çünki Şirin kultu Xosrovdan və Bizans imperatoru Mavrikidən çox qabaq Aralıq dənizinin şərqinədəki etnosların inancında mövcud idi. Qəzənfər Əliyev yazır: – Şirin başqa bir adın dəyişilmiş forması deyilsə, fars sözüdür (Алиев 1960. 35). Şirin necə fars sözü ola bilər ki, o, II minilliyin sonlarında indiki Türkiyənin cənubunda yaşayan et- noslardan birinin sevgi ilahəsi olmuş, oradan Seren formasında qədim Ellada panteonuna keçmişdir. Ernst Renan yazır: – Aralıq dənizi hövzəsinin bəzi qədim etnosları öz dəniz mələklərini Siren adlan- dırırdılar (Эрнст Ренан IV, 226). Belə hesab edirik ki, Şirin adı əski Siren teoniminin dəyişilmiş formasıdır. Bizans tarixçisi Feofan (– 817) Şirinin adını Sei- ren kimi yazıya almışdır (Алиев 1960. 26). Feofilakt Simokatta Şirini Sira (Себeос 1862. 196) adlandırır. XII əsrdə yazılmış bir Suriya salnaməsində də bu ad Sira kimi göstərilmişdir (Бертельс 1956. 107). Şota Rustavelidə Siren cənnətdə gözəl səslə oxu- yan quşlara deyilir (Шота Руставели 1982. 332). Alban əsilli gürcü şairi Şota Uruztaveli əfsanəvi Siren obrazını qədim Ellada folklorundan götürmüşdür. Ho- merdə Siren gözəl səsli dəniz mələklərinin adıdır. On- lar ecazkar mahnıları ilə dənizçiləri özlərinə məftun Şirin Seren mələk adının dəyişilmiş variantıdır və fars sözü deyil. edir, sonra uzaq bir adada suda batırıb öldürürdülər (Авраам Норов 1828. 188). İberiya folklorunun Şirin obrazı Nizaminin və Firdovsinin Şirininə az bənzəyir. Ellada ədəbiyyatında olduğu kimi İberiya folklorunda Şirin əfsanəvi nəğmə- kar qızlardan biridir (Хаханов 1901. 59. 63). Ellada folklorunda Şirin şərq ədəbiyyatında ol- duğu kimi sevimli qızlar deyildir, qorxulu dəniz mə- ləkləridir. Buna səbəb nədir? Səbəb odur ki, Siren yu- nanlara yad olan Şərqi Aralıq dənizi xalqlarının mə- ləkləridir. Qədim yunanlar yalnız Şireni yox, Ön Asi- yanın bir çox xeyirxah ilahələrini mənfi obrazlar kimi öz panteonlarına daxil etmişlər. Erməni folklorunda Şirin bəzən Sirun adlandı- rılır (Əkbər Yerevanlı 1968. 221). Sirun eyni zamanda erməni dilində sevgi deməkdir. Qədim erməni, yəni H’ay dilində isə sevməyə, sevilməyə sire deyilir (Марр 1903. 16). Bundan əlavə Vardanın “Tarix”ində siram sözü var. N.Y.Marra görə, siram əkinlə, cücərti ilə bağlı na- məlum sözdür (Марр 1899. 32). Belə hesab edirik ki, burada məlum olmayan bir şey yoxdur. Mənşəcə türk olan xristianlıqdan öncəki h’aylar (Джафарсой 2008. 80-86) qadın yaradıcı gücünə siram deyirdilər. Sir – “sevgi”, am – “qadın” deməkdir. Am, ama sözləri qa- dınla bağlı sözlər kimi tarixən bulqar-çuvaş dillərində işlək olmuşdur. Ari mənşəli etnoslar sevməyə lov, love, lyubov deyirlər. Samilər isə həmin anlamda aşk, eşq sözlərini işlədirlər. XIX əsrdə yaşamış çuvaş şairi Maksim Arzama- sov yazır ki, xristianlıqdan qabaq çuvaşlar sevgi ayini keçirərdilər. Həmin ayin siren adlanardı (Родионов 1983. 21-22). Seren Homerə görə, gözəl səsli dəniz mələkləridir. Yunan və İran folklorunda Şirin mənfi obrazdır. Yüklə 2,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|