GüLŞƏn surxay qizi abduləLİyeva

 

 

12 

Ümumiyyətlə  məlumdur  ki,  ilkin  nəsillərdə  müvəffəqiyyətli  seçmə 

aparmaq  üçün  irsilik  əmsalının  minimal  qiyməti  0,50  və  ya  50%  olmalıdır. 

Şəkildən  görünür  ki,  belə  irsilik  əmsalı  ilə  yuxarı  orta  uzunluq  (1)  və  lifin 

qırılma  zamanı  uzanması  (6)  xarakterizə  olunur.  Nisbətən  yüksək  irsiliyə 

malik  olan  mikroneyrə  (4)  genlərin  dominant-epistatik  effektinin  təsiri 

növdaxili  və  növlərarası  hibridlərdə  uyğun  olaraq  0,30  və  0,37  qeyd 

edilmişdir. Çox aşağı irsilik əmsalı ilə sarımtıllıq dərəcəsi (8), əksetmə əmsalı 

(7)  və  qısa  liflərin  indeksi  (3)  xarakterizə  edilir.  Hesablanmış  orta  irsilik 

əmsallarına  əsasən  xüsusi  qırılma  yükü,  lifin  uzanması  və  yuxarı  orta 

uzunluğa  görə  ilkin  (F

2

)  nəsillərdə  fərdi  seçmə  aparmaqla  böyük 

müvəffəqiyyət  əldə  etmək  olar.  Mikroneyr,  bərabərlik  indeksinə  görə  ilkin 

nəsillərdə  aparılan  seçmə  az  effektlidir;  qısa  liflərin  indeksi,  əksetmə  əmsalı 

(Rd), sarımtıllıq  dərəcəsi (+b) aşağı  genetik  dəyişkənliklə xarakterizə  olunur, 

qiymətli  hibridlərin  itirilməsinin  qarşısını  almaq  üçün  bu  əlamətlərə  görə 

seçməni yuxarı nəsillərdə başlamaq məsləhət görülür.  

 

5.2. Pambığın təsərrüfat əlamətlərinin F

2

 və F

3

-də irsiliyi. Altı növdaxili 

və  dörd  növlərarası  kombinasiyalar  üzrə  təsərrüfat  əlamətlərin  irsiliyi  2  saylı 

şəkildə aydın təsvir edilmişdir. Şəkildən göründüyü kimi həm növdaxili  

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

1

2

3

4

5

6

7

8

0,37

0,19

0,12

0,29

0,42

0,24

0,19

0,4

0,59

0,39

0,31

0,51

0,63

0,47

0,37

0,6

İr

si

li

k

 ə

m

sa

lı

, h

2

Pambığın növdaxili (G.hirsutum L.) və növlərarası 

(G.hirsutum L. x G.barbadense L.) hibridlərində təsərrüfatca 

qiymətli əlamətlərinin irsilik səviyyəsi (F

2

)

 

 

Şəkil 2. Sıra 1 – məhdud mənada irsilik əmsalı (h

2

); Sıra 2 – geniş mənada irsilik 

əmsalı (H

2

); 1-4 – növdaxili hibridlər; 5-8 – növlərarası hibridlər. 

1 və 5 – bir qozanın kütləsi; 2 və 6 – bir kolda qozaların sayı; 

3 və 7 – bir bitkidən məhsuldarlıq; 4 və 8 – lif çıxımı. 

---

 

 

13 

(H

2

=0,31; h

2

=0,12), həm növlərarası hibridlərdə (H

2

=0,37; h

2

=0,19) irsiliyin ən 

aşağı orta göstərici ilə bir bitkidə xam pambığın məhsuldarlığı səciyyələnir. Bu 

onunla izah edilir ki, bu əlamət üçün yüksək paratipik dəyişkənlik xarakterikdir. 

Xam  pambığın  məhsuldarlığının  aşağı  irsiliyi  haqqında  aldığımız  nəticələr 

Özbəkistan tədqiqatçılarının fikirlərini təsdiq edir (Автономов, 2010), lakin bu 

əlamətin  yüksək  irsiliyini  göstərən  Pakistan  alimlərinin  nəticələri  ilə  uyğun 

gəlmir (Saeed  et al., 2003). Ümumiyyətlə təsərrüfat əlamətlərinə görə seçməni 

yuxarı nəsillərdə aparmaq daha məqsədəuyğundur. 

 

5.3. Keyfiyyət və təsərrüfat əlamətlərinin F

2

 və F

3

-də dəyişkənliklərin-

dən  asılı  olaraq  onlar  arasında  korrelyasiya.  Bitkilərin  hibridoloji  analizi 

zamanı əlamətlər arasında korrelyativ əlaqələrin öyrənilməsi zəruri şərtdir. 

Pambığın  növdaxili  F

2 

və  F

3 

hibridlərində  əsas  keyfiyyət  əlamətləri 

arasında qoşa genotipik korrelyasiya əmsalları yuxarı orta uzunluqla bərabərlik 

indeksi  (F

2

,  r=0,49±0,17**;  F

3

,  r=0,58±0,18**)  və  xüsusi  qırılma  yükü  (F

2

, 

r=0,71±0,21**;  F

3

,  r=0,85±0,25**)  arasında  yüksək  müsbət  etibarlı 

korrelyasiyanı göstərir. Lakin lifin uzunluğu hər iki nəsildə qısa liflərin indeksi 

(F

2

,  r=-0,77±0,23**;  F

3

,

 

r=-0,40±0,12*)  və  mikroneyrlə  (F

2

,  r=-0,53±0,16**; 

F

3

, r=-0,23±0,13) mənfi korrelyasiya təşkil etmişdir.  

Pambığın  növlərarası  (G.hirs.L.  х  G.barb.  L.)  F

2 

və  F

3

  hibridlərində 

keyfiyyət  əlamətləri  arasında  genotipik  korrelyasiya  əlaqələrinin  öyrənilməsi 

göstərdi ki, növdaxili hibridlərin genotipik korrelyasiya əmsalları bu və ya digər 

dərəcədə  növlərarası  hibridlərin  korrelyasiya  əmsallarından  fərqlənir,  lakin 

əlamətlər arasında korrelyativ əlaqələrin istiqaməti əsasən üst-üstə düşür. 

 

5.4.  Keyfiyyət  və  təsərrüfat  əlamətlərinin  F

2

  və  F

3

-də  dəyişkənliklə-

rindən  asılı  olaraq  onlar  arasında  yollar  əmsalları  (path  coefficients). 

Korrelyativ  əlaqələrin  təyin  edilməsi  qoşa  əlamətlər  arasında  əlaqənin 

istiqamət  və  dərəcəsini  göstərir,  lakin  seçmənin  nəticəsini  əvvəldən 

proqnozlaşdırmağa  imkan  vermir.  Buna  görə  korrelyasiya  analizinə  əlavə 

olaraq növdaxili  və  növlərarası F

2

 hibridlərində  keyfiyyət əlamətləri arasında 

hesablanmış  korrelyasiya  əmsallarına  əsasən  yollar  əmsalları)  analizi 

aparılmışdır.  3  saylı  şəkildə  verilmiş  diaqram  lifin  bir  keyfiyyət  əlamətinin 

digərinə  birbaşa  təsirini  və  başqa  əlamətlər  vasitəsilə  dolayı  təsirlərini  aydın 

təyin etməyə imkan verir.  

Diaqramdan  görünür  ki,  növdaxili  hibridlərdə  lifin  yuxarı  orta 

uzunluğuna yüksək müsbət birbaşa təsir xüsusi qırılma yükü tərəfindən olmuş 

(Р

4

у=0,63)  və  ümumi  effektin,  yəni  bu  iki  əlamət  arasında  korrelyasiya 

---