AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
BOTANİKA İNSTİTUTU
Əlyazması hüququnda
GÜLŞƏN SURXAY QIZI ABDULƏLİYEVA
PAMBIĞIN NÖVDAXİLİ VƏ NÖVLƏRARASI HİBRİDLƏRİNDƏ
GENETİK DƏYİŞKƏNLİKLƏRİN LİFİN KEYFİYYƏT
ƏLAMƏTLƏRİNƏ GÖRƏ ÖYRƏNİLMƏSİ
2409.01 – Genetika
Biologiya üzrə fəlsəfə doktoru alimlik dərəcəsi
almaq üçün təqdim olunmuş dissertasiyanın
A V T O R E F E R A T I
BAKI – 2013
2
Dissertasiya işi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Genetik Ehtiyatlar
İnstitutunun Texniki, yem və dərman bitkiləri laboratoriyasında yerinə
yetirilmişdir.
Elmi rəhbər:
Biologiya elmləri namizədi
L.Ə. HÜSEYNOVA
Rəsmi opponentlər:
Kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor
R.Ə. QULİYEV
Biologiya elmləri namizədi
Ə.Ç. MƏMMƏDOV
Aparıcı təşkilat:
Aqrar Elm Mərkəzi Azərbaycan Elmi-Tədqiqat
Pambıqçılıq İnstitutu
Genetika və genofond laboratoriyası
Dissertasiyanın müdafiəsi « 11 » « oktyabr » 2013-cü il saat
“11
00
”-da AMEA Botanika İnstitutunun nəzdində fəaliyyət göstərən D.01.061
Dissertasiya Şurasının yığıncağında aşağıdakı ünvanda keçiriləcəkdir.
Ünvan: Bakı şəhəri, AZ1073, Badamdar yolu, 40
Dissertasiya ilə AMEA-nın Botanika İnstitutunun kitabxanasında tanış
olmaq olar.
Dissertasiyanın avtoreferatı « 10 » « sentyabr » 2013-cü il tarixində
göndərilmişdir.
Dissertasiya Şurasının elmi katibi,
Biologiya elmləri doktoru, professor
S.C. İBADULLAYEVA
3
İŞIN ÜMUMI XARAKTERISTIKASI
Mövzunun aktuallığı. Son zamanlar yeni transgen pambıq sortlarının
yaradılmasına imkan verən biotexnoloji metodların təkmilləşdirilməsi üzrə
elmi tədqiqat işləri aparılır (Peterson, 2003; Saha et al., 2006;
Abdurakhmonov et al., 2009). Lakin buna baxmayaraq, istehsal olunan lifin
keyfiyyət problemini həll edə biləcək konkret göstəriş və tövsiyələr yoxdur.
Buna görə molekulyar metodların istifadəsi ilə yanaşı müxtəlif pambıq
növlərinin hibridləşməsinə əsaslanan çoxsaylı genetik tədqiqat işləri aparılır
ki, son illərin dünya nəşriyyatı bunu bir daha sübut edir (Автономов и др.,
2009; Berger, 2009; Ashokkumar, 2010). Pambıq lifi çox zaman öz
keyfiyyətinə görə beynəlxalq standartlara uyğun gəlmir. Yüksək keyfiyyətli
lifə olan müasir tələbatın təmin edilməsi qiymətli xüsusiyyətlərə malik yeni
başlanğıc materialın ətraflı öyrənilməsi və aşkar edilməsi əsasında
mümkündür. Ona görə istənilən metodların istifadəsi ilə pambıq sortlarında
lifin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması bu gün də aparılan elmi tədqiqat işlərinin
əsas istiqamətlərindəndir.
Tədqiqatın məqsədi və vəzifələri. Dissertasiya işinin məqsədi pambığın
növdaxili və növlərarası hibrid nəsillərində lifin keyfiyyət xüsusiyyətlərinə və
mühüm təsərrüfat əlamətlərinə görə genetik dəyişkənliklərin statistik
hesablama
metodlarının tətbiqi ilə
öyrənilməsi, bitkilərin
genetik
müxtəlifliyinin genişləndirilməsi və bunun əsasında lifin keyfiyyət
xüsusiyyətlərinin yüksək potensialına malik yeni perspektiv materialın aşkar
edilməsi idi. Bunun üçün aşağıdakı vəzifələr yerinə yetirilməli idi:
Hibridləşdirmə üçün pambıq kolleksiyasından mənşəyinə və öyrənilən
əlamətlərinə görə bir-birindən fərqlənən seleksiya sortlarını seçmək;
Valideyn sortlarında lifin keyfiyyət və təsərrüfat əlamətlərinin
yaxşılaşdırılması üçün seçilmiş materialın natamam diallel sxem üzrə
növdaxili (G.hirsutum L.) hibridləşməsini aparmaq;
Lifin keyfiyyət əlamətlərini idarə edən qiymətli genlərini hibrid
nəsillərinə ötürmək imkanlarını müəyyən etmək üçün G.barbadense
L. növünə aid sortların iştirakı ilə növlərarası hibridləşməni aparmaq;
Əlamətlərin beynəlxalq təsnifatına uyğun olaraq lifin keyfiyyət
əlamətlərini təyin etmək;
Öyrənilən əlamətlərə görə F
1
hibridlərində dominantlığın dərəcə və
istiqamətini, F
2
və F
3
hibridlərində bir sıra qoşa əlamətlər arasında
korrelyativ asılılığı, yollar əmsallarını (Path coefficients) və digər genetik
kriteriləri təyin etmək üçün biometrik-genetik analiz aparmaq;