Geologiya kk
Yüklə 0,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
Samal. (Xawanin` gorizontal` bag`ittag`i xa`reketi samal dep ataladi. Samal bag`iti xa`m ku`shi yaki tezligi menen sipatlanadi. Samal korraziyasi. (Samal menen xa`reketke keletug`in kum bo`lekshelerinin` ta`sirinde taw jinislarinin` egiliwi xa`m jiriliw protsesslerin sonday dep ataydi). Samal eroziyasi (Samaldin` ta`sirinde kelip shig`atug`in eroziya, yag`niy jemiriliw Samaldin` bos materiallari qum bo`lekshelerin ha`reketke keltiriwinen ju`zege keletug`in eroziya yaki jemiriliw protsessleri). Barxan dizbekleri. U`stem samallardin` bag`itin boylap jaylasqan, o`simlik penen qaplanba- g`an espe qumlardin` toplami. Uzinlig`i bir neshe metrden 700 km ge shekem, biyikligi 500 m, eni 1 km ge shekem jetedi. Barxan dizbekleri ko`birek Afrikanin` tropik sho`llerinde tarqalg`an. Barxanlar. Sho`llerde samaldin` ta`sirinde payda bolatug`in, oraq yaki yarim ay formali qum to`belikleri. Barxannin` samalg`a qarag`an janbawiri uzin ha`m jatiq, al qarama-qarsi janbawiri qisqa ha`m tikjar boladi. Barxanlardi kontinental` yamasa materik dyunalari dep te ataydi. To`be, to`belik yaki to`beshik. To`beli qumlar. (Qumli sho`llerde o`setug`in putaliqlardin` tu`binde payda bolatug`in do`n`gelek yaki sozilin`qirag`an formali bekingen yaki yarim bekingen kum to`beshikleri). Deflyatsiya. (deflyatio-u`rlew. Fizikaliq geografiyada taw jinislari menen topraqtin` samaldin` ta`sirinde buziliwi ha`m ushiriliw protsesi bolip, sho`llerde ku`shlirek boladi). Dyunalar. (Samaldin` ta`sirinde payda bolatug`in qum to`beleri. Bunday qum to`beleri ten`izlerdin`, ko`llerdin` ha`m da`r`yalardin` jag`alarinda o`simlik penen bekinbegen qum massalarinin` bar jerlerinde samallardin` ha`reketinin` na`tiyjesinde payda bolip, biyikligi 10 m den 30 bazi bir jerlerde 100 metrge shekem jetedi. A`dette to`belerdin` o`r jag`i jatiq, iq jag`i tikjar boladi). Sho`listannin` tu`rleri: Tasli sholistanlar, Qumli sholistanlar, Sazli sholistanlar, Tasli sholistanlar, kebirli sholistanlar. Samaldin` geologiyaliq paydali qazilma bayliqlari kvarts, dala, paleoshpat, less qatlamlari ha`m t.b.
LEKTsIYa 10 Jer beti ag`in suwlarinin` geologiyaliq jumisi
A`debiyatlar 1. Ivanova M.E. Obshaya geologiya, Moskva visshaya shkola 1974 2. Geologiya i poleznaya iskopaemaya Karakalpaki. Kurbaniyazov, Samanov, Palibekov, Tashkent, 1972. 3. Islamov V. O. Umumiy geologiya. Tashkent, 1967.
Jer beti ag`in suwlari payda bolip mina belgilerge baylanisli: 1. Puwlaniw 2. Atmosferaliq jawin shashim. Puwlaniw jer betine quyash nuri ta`sirinde bolip, ol aymaqtag`i temperatura gidrosfera qatlamina tu`siw kushine baylanisli. Gidrosferada okean kop.
Gidrosfera kolemi qu` mln km Puwlaniw protsessinde bul qatlam qabattan jilina a`000 lag`an km suw ko`teriledi. Taw jinislari ha`reketine baylanisli taw jinislarina saz vitamin h t.b suw malekulasi bo`linip shig`iw protsessi. Mis: ma`kke, aqterek. Bul protsess zonallarda ko`p ushrasadi. Planeta boyinsha puwlaniw protsessi qg` min` km suw atmosferag`a koteriledi. 2. Atmosferaliq jawin shashimnin` payda boliw tartibi. Ko`terilgen puw bultlari eki ha`rektti bultlari eki ha`rektti bultlar suyiq qatlam ralaspasinan tamshili bultlar-a aylaniwinan 3. Koterigen bultlar ta`sirinde jer betine jawin shashim bolip tu`siwi. Jawin mug`dari mm de olshenedi Jawvn shashim mug`dari 90-g`000. Jer betine a` m ta a` km jerge o`0000 sm jawin shashim mug`dari, tu`sedi. Jer betine tu`sken jawin shashim mug`dari jer betine sin`edi ha`m jer beti boyinsha ag`adi. jer beti boyinsha aqqan jawin qar suwlari relefke baylanisli jayilip jiynalip ag`ip belgili geologiyaliq ozgertiw jumisin atqaradi. Jer betine jayilg`an suwlari ozi buziwshi jumisin atqaradi. Bul protsessti delyuviy protsessi dep ataladi. Jayilip aqqan suw qatlamlari kishkene ozeksheler payda etip ag`in suwlardi payda etedi. Bul jiynalip aqqan suw jumisin juwiu d-di an`latadi.
Delyubiy protsessi Bul protsess taw eteginde da`r`ya jira oypatlig`inda bayqaladi. Bul jerlerde jayilip ag`ip tu`serlerin belgili muyesh ta`sirinde ondag`i taw jinisi quramina ta`sir etip, ozi geografiyaliq ta`sirlerin aniqlanadi. Bul protsess shayiliw protsessinde payda etedi. Bul qatlam basqa protsesslerden ayirmashilig`i ustingi qatlam en astina tu`siwi astin`g`i qatlamnin` delyuvi qatlamlari kobinese suw ig`alli oblstlarda ushrasadi. qaraqalpaqstanda Beltaw, qirantaw, Bestobe Ushrasadi. Delyubiy protsessi awil xojalig`ina ziyanli ta`siri egislik jerlerdi ioten shig`ari Erozen protsessi jiynalip aqqan suw eroziya protsessi basili tu`ri jira bolip ecaplanadi. Jira payda bolip stat`yalari 1. shuqqir delyuza ha`r payda boladi. 2. Tik jar stat`yasi erozilsi g`-a`0 razmeri 3. Jira 4. Jira ulkeyiwi Jira Atmosferada suwlar jiynaliwinda jinisi quramindag`i bosliqlardan ibarat boliwinan jer asti suwlari taw jinislari payda bolip ha`m ulkeyedi. Jiralar planetada razmeri g`-h0 m, eni a` kmge shekem baradi. Jirilar osiw stat`yasi g` stat`yadan turadi 1. Jas stat`yasi. Bul stat`yada jiralar propili boyinsha tik jar qa`siyetine iye bolip, jer betindegi ag`in suwlar ulken ag`iw tezligi ha`m jiralardin` terenligi (m) ayirilip turadi. 2. Jetilisken jarti dongelek formasina iye bolip teren` eroziya qubilisi toqtaydi. Jira qaptallari gravitatsiya ha`m gellyuval protsess na`tiyejesinde tegislenip ta`biy qiya muyshi payda etedi. Jiralar bas topiraqli jerlerde ushrasadi jaramsiz jerlerdi payda etedi. Olardi bendlend jerlerdi payda etedi. Ig`alli klimat jerlerde balka payda etedi. Jer asti suwlarin jaqin jerlerde olarg`a ushrasqanda radiolardi, bulaqlardi, payda etip ha`m mayda da`riyashalar o`zeksheler payda boladi. Tu`rkstan, Rossiya, Qazaqstan, Ozbekstan tawli oblastlarinda ha`m osimlik jarli Yüklə 0,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|