Geologiya kk

 

 

 

2. Atmosfera-jerdin sirtindagi birinshi kabat, onin kalinligi jokariga karay 500-200 km. Ol xar 

qiyli gaz xam suu puularinan payda boladi. 

3.  Litosfera-bul jerdin katti tau jinislarinan payda bolgan katlam, ol ozin kuraushi jinislardin 

fizikalik xa ximiyalik kasiyetine baylanisli bir neshe katlamga bolinedi; 

a) ishki katlam-jerdin ishki kurami, ol ush bolimnen turadiU` 

1.Jer kabati S8, Al. 

2. Jer mantiyasi S8, Mg 

3. Jer yadrosi 

b) Jer kabatinin sirtki katlamiU` 

1. Shogindi jinislar katlami 

2. Granitten kuralgan katlam 

3.Bazal`ttan kuralgan katlam 

Bazal`ttan kuralgan katlamnan keyin Maxorovich bolimi jaylaskan. 

Jerdin sirtki qatlami 70-80 km, jer mantiyasi 80-2900 km, jer yadrosi 2900-6378 km. 

Astronomiyalik  baklaular,  kosmostan  xam  Jerdin  ustinde  jurgizilgen  olshemler  bizin 

planetamizdin  formasin,  razmerin,  massasin,  gravitatsialik  xam  magnit  maydanlarin,  jer  astinan 

shigip  atirgan  issilik  agiminin  olshemlerin  xam bir  katar  jerdin  bir  fizikalik  kasiyetlerin  aniklauga 

mumkinshilik  berdi.  Jerdin  orasha  radiusi  6371  km,  ekvatorial  radius  6378,86  km,  al  polyar  - 

6356,78 km kuraydi. Jer geoid formasina iye. 

Jerdin massasi 5,976 x 10

21

 g, yagniy 5,986 x 10

9

 trln.t. Jerdin kolemi 1,083 x 10

28

 sm

3

. 

Jerdin kolemin xam massasin bilip otirip onin ortasha tigizligin aniklauga boladi. Ol 5,52 g/sm

q 

ten, 

yagniy  suudin  tigizliginan  5,52  ese  kop.  Jer  kabiginin  granit  katlaminin  ortasha  tigizligi  shama 

menen  2,7  g/sm

3

,  bazal`t  katlaminiki  -  2,9  g/sm

3

  mantiyanin  jokari  boliminin  tigizligi  1,1  g/sm

q

 

ekenin  esapka  alsak,  jerdin  tomengi  kabatlarinda  Jerdin  ortasha  tigizliginan  bir  neshe  ese  jokari 

tigizliktagi tau jinislari ushirasitugini belgili boladi.  

Tomenge  taman  tigizliktin  artip  bariuina  sebep  jokarida  jaylaskan  jinislardin  auirligi  xam 

basim mugdarinin asip bariui bolip tabiladi. Terenlegen sayin basim tomendegishe artip baradi. 

 

 

Terenlik (km. de) 

100 

200 

2900 

5000 

6370 

Basim (atm.) 

31 000 

246 000 

1 370 000 

1 120 000 

1 510 000 

 

Jerdin  duzilisinde  katnaskan  tau  jinislari  ush  turli  jagdayda  -  katti,  suyik,  xam  gaz  tarizli  boladi. 

Olar  belgili  tartip  penen  jaylaskan.  Jerdin  sirti  tegis  emes,  tegissizlik  amplitudasi  g`0  km  (a`9hw0 

m) ge jetedi. Gimalay taularinin biyikligi hhn`h m. Tinish okeaninin maksimal terenligi a`a`0g`g` m 

(Marian oyligi). 

---

 

 

 

 

                       Jerdin issiligi 

    Jerdin issilik kasiyeti  onin Quyash sistemasindagi  ornina xam  ishki  kushlerge baylanisli.  

Jerdin issilik energiyasinin uliuma eki deregi bar 

1.  Jerdin  ishki  kabatlarindagi  radioaktiv  elementlerdin  idirau  protsessindegi  energiya, 

kosimsha jer yadrosinin xam vulkan energiyasi. 

2.  Sirtki  Quyash  energiyasi.  Jerdin  xaua,  suw  xam  jer  katlamindagi  temperatura  -issilik 

kobinese  Quyash  energiyasina  baylanisli.    Bul  energiya  jer  betinin  rel`efine  xam  onin  formasina 

(geoid) karap jer betinde xar turli bolip keledi. Jerdin biyik- pas, tegis- oy bolganligi janede Quyash 

sistemasinda  kozgalisina  karap    Quyash  nurlari  jer  betin  bir  tegis  kizdirmaydi.  Misali.  Teniz 

kaddinen 100  metrge koterilgen sayin temperatura 0,5 S kemedi.  

Jerde  issilikti  kabil  etiude  osimlikler  dun`si  xaua  agimi  xam  suu  agimlari  ulkenorin  iyeledi. 

Jerge Quyashtan 1 sekundta 1,8. 10 . 24 erg issilik kelip olardan 45 protsenti kosmoslik kenislikke 

shagilisadi. Jerdin sirtki kabatinda issilik birdey bolmaydi (Antarktidada -60 C, al  Afrikada +50 C, 

al onin ishki katlamlarinda turakli fazalar boladi ( Moskvada 20 m terenlikte + 4,2 S, al Parijda  28 

m + 11,8 S x.t.b.). 

Jer  kabatinin  temperaturasi  turakli  bolgan  terenlikten  jer  orayina  karay  vertikal`  tusken  issilik 

korsetkishinin  1 S  ka  osiui  geotermikalik  baskish  dep  ataladi. Jerdin  geotermikalik  baskishi  5-150 

m araliginda boladi, al uliuma ortasha geotermikalik terenlik 33 m ge ten. Yagniy jer orayina karay 

xar 33 m-den  + 1 S kosilip baradi. Jer katlamindagi 100 m terenliktegi   (+ 3,3  S ) issilik mugdari  

geotermikalik gradient dep ataladi. Jer yadrosinin issilik mugdari +3000+5000 S koleminde boladi. 

Jerdin issiligi Quyash radiatsiyasinan xam planetamiz ishinde payda boladi. Jerdin sirtki kabatinin 

issiligi Quyashka baylanisli. Quyashtan kelgen issilik Jerdin juze bolimin kizdiradi xam onin ishki 

bolimine  de  birkansha  sinip  baradi.  Jer  juzesinindegi  issilik  jetip  jetip  bargan  zonanin  tomengi 

boliminde  temperatura  keshe-kunduz  dauaminda  emes,  al  xatteki  jil  dauaminda  ozgermeydi.  Bul 

siziktan tomen tusken sayin temperatura koterile baslaydi. Temperatura a`

0

 S koteriliui ushin kerek 

bolgan  aralik  geotermiyalik  baskish  delinedi.  Jer  juzeden  a`00  m  terenlikke  tuskende 

temperaturanin  malim  mugdarga  koteriliui  bolsa  geotermiyalik  gradient  dep  ataladi.  Xar  qq  m 

terenlegen sayin temperatura a`

0

S koteriledi dep kabil kilingan bolsada bul barlik jerge birdey emes. 

Ilimpazlar  bunday  magliumatlarga  tiykarlanip  Jerdin  ishki  boliminde  temperatura  tomendegishe 

ozgeredi degen pikirge keldiU` 

 

Terenlik (km esabinan) 

g`0 

a`00 

o`00 

u`qw0 

Temperatura (

0

S esabinan) 

u`00 

a`n`00 

a`h00 

g`000-o`000 

 

Jerdin auirlik kushi 

Jerdin  auirlik  kushi  onin  formasina,  razmerine  baylanisls  bolip,  jer  betinde  xar  kiyli  darejede 

baykaladi.  Onin  xar  kiyliligi  jerdi  duziushi  tau  jinislarinin  kuramina  tikkeley  baylanisli.  MisaliU` 

polyarli  oblst`larda  jjerdin  auirlik  kushi  korsetkishi  jokari  bolip  (osiushi  anomaliya)  al  ekvatorda 

kemiushi bolip keledi (kemiushi anomaliya). 

---