Fakultə : «Əmtəəşünaslıq» Ixtisas : Istehlak mallarının ekspertizası və marketinqi

29 

 

Yarımdövrlü  xarakteristika  materialın  birdəfəlik,  ən  çox  qısamüddətli  və 

bəzən də uzunmüddətli yüklənməyə olan münasibəti ilə müəyyən olunur. Əgər bu 

yük  qırılmaya  səbəb  olursa,  onda  yarımdövrlü  xarakteristika  materiala  mexaniki 

imkanının hüdudunu göstərir. 

Birdövrlü  xarakteristika  ən  çox  uzunmüddətli  yüklənmədən  alınır  ki,  bu  da 

müvəqqəti  amilin  təsirini  materialların  deformasiyasının  xüsusiyyətini,  öz 

formalarını saxlamaq qabiliyyətini və s. yaxşı aşkara çıxarır. 

Çoxdövrlü xarakteristika çoxsaylı xarici təsirlər zamanı  mexaniki xassələrin 

davamlılığını (dözümlülüyünü) göstərir. 

Dartılma.  Bütün  texnoloji  emallardan  liflərə,  saplara  və  məmulatlara  təsir 

edən  qüvvələrdən  ən  çox  təsadüf  edilən  dartılma  yaradan  qüvvədir.  Ona  görə  ilk 

dəfə  dartılmadakı  deformasiya  xarakteristikalarını  öyrənmək  lazım  gəlir. 

Dartılmada  müəyyən  gərilmə  əmələ  gəlir  ki,  hüdudunu  ötdükdə  cisimləri  pozur. 

Yolamada 

dartılma 

nümunə 

qırılana 

qədər 

davam 

etdirilərsə, 

alınan 

deformasiyalara  dövrlü  (tsiklli)  dartılma  deformasiyası  deyilir.  Qıran  vaxt  təsir 

edən qüvvənin böyüklüyü isə qırılma yükü adlanır. 

 

 

 

 

 

---

30 

 

8. IPLIK VƏ SAPLARIN YARIMDÖVRLÜ QIRILMA  

XASSƏLƏRI 

 

Iplik  və  saplarda  yarımdövrlü  qırılma  xarakteristikaları  əsasən  praktiki 

olaraq dartılma zamanı təyin edilir. 

Lif,  iplik  və  sapların  qırılana  qədər  bir  dəfə  dartmaqla  aparılan  sınaqlar 

zamanı əsasən aşağıdakı xarakteristikalardan istifadə olunur. 

Qırılma yükü R

qr

 (sN, N, daN.qq, kqq). 

Iplik  və  sapları  dartarkən  qırılma  momentinə  qədər  göstərdiyi  ən  böyük 

qüvvəyə qırılma yükü deyilir. Ölçü vahidi liflər üçün qq və ya sN, saplar üçün isə 

N və ya daN. 

Tək sapın qırılması. R

qr

 sN (qq) 

Dəstə liflərin qırılması.  

a

qr

=P

qr

n



 

və yaxud 

=

(

,

) 

Burada, a

qr

 – dəstəkdə olan qırılma yükünü sN (qq) göstərir. 

      R – tək sapın qırılma yükünü sN (qq) göstərir. 

      n

qr

 – dəstəkdə olan liflərin qeyri eyni vaxtda qırılmasını tamamlayan 

             əmsaldır.  

Pambıq üçün =0,67, viskoz ştapel lifi üçün isə =0,85 götürülür. 

Kələf ipliyinin qırılması. 

=

2

1000

(

,

)

1000

2

(

,

) 

Burada, Q

qr

 – kələfin qırılma yükünü göstərir. 

        n – kələfdə sarıqların sayını göstərir. 

    1 – kələfdə (iplik və sapların xassəsindən asılı olaraq)  

              sapın qeyri eyni vaxtda qırılmasını tamamlayan əmsalıdır.  

---

31 

 

Pambıq iplikləri üçün =0,77/0,84 

=

2

=

 

Müxtəlif üsullarla müxtəlif qırıcı maşınlarında iplik və sapların qırılma yükü 

təyin olunur. Sarıyıcı cihazlarda ipliklərin, sapların  uzunluğu öyrənildikdən sonra, 

müxtəlif  (prujinli,  torsion,  kvadrat,  texniki  və  başqa)  tərəzilərdə  iplik  və  sapların 

kütlələri (çəkiləri) öyrənilib nömrəsi tapılır və bunların vasitəsilə qırılma uzunluğu 

beynəlxalq SI vahidlər sistemində qüvvə vahidi Nyuton (N) götürülür. Kiloqram – 

qüvvənin Nyutonla ölçü vahidi. 

1N=0,101972 kqq=0,102 kqq=102 qq. 

Toxuculuq iplik və sapların qırılma yükünü rəqəm göstəricisi, 1 göstərilir və 

nyuton  kəmiyyətinin  yüzdə  bir  hissəsinə  yaxındır,  daha  doğrusu  1  qq=sN 

uyğundur. 1 kqq=1 daN-la xarakterizə olunur. 

1  qq=0,98  sN,  1  kqq=9,81  N,  daN=1,02  kqq  (daha  doğrusu  1  qq=1sN,  1 

kqq=daN). 

Nisbi  möhkəmlik  Rn  (qq/teks,  sN/teks).  Nisbi  möhkəmlik  tək  iplik  və 

sapların vahid xətti sıxlığa (qalınlığa) düşən qırılma yükü ilə xarakterizə olunur. 

=

,

/

 

Burada, T – iplik və sapların xətti sıxlığı (qalınlığı) (q/km, teks-lə) göstərir. 

Əgər nömrə ilə göstərsək, onda 

=

1000/

=

1000

≈

 

Iplik və sapların nisbi möhkəmliyindən başqa, köhnə ədəbiyyatlarda qırılma 

uzunluğunda  təyin  etdiklərinə  görə  qırılma  uzunluğu  haqda  da  qısa  məlumat 

veririk. 

Qırılma uzunluğu L

qr

. Qırılma uzunluğu L

qr

 elə uzunluğa deyilir ki, həmin 

uzunluqda  nümunə  asılarkən  öz  kütləsinin  təsiri  ilə  qırılır.  Başqa  sözlə  desək, 

cismin kütləsi onun qırılma yükünə bərabərdir. 

---

32 

 

Bu möhkəmlik xarakteristikası olub, aşağıdakı düsturla təyin olunur. 

=

 

=

 

=

=

∙

,

∙

 

= 0,001

∙

∙

,

,

/

 

Əgər N=1 olarsa, L

qr

=R

qr

 olar. 

Burada, R

qr

 – həmin cismin möhkəmliyini xarakterizə edir  

                       (qırılma yüküdür), sN. 

     L

qr

 – cismin maddəsinin möhkəmliyini xarakterizə edir  

              (qırılma uzunluğudur), mm. 

Adətən trikotaj istehsalında möhkəmliy xarakteristikası qırılma uzunluğu ilə 

təyin  olunur.  Toxuculuqda 

isə  pambıq 

ipliklərin,  sapları 

möhkəmlik 

xarakteristikası olan davamlılıq (möhkəmlik) ilə də ifadə olunur. 

Davamlılıq (möhkəmlik)  (D)  – kələfin qırılma  yükünün (Q

qr

) onun  nömrəsi 

ilə (N) vurma hasilinə deyilir. 

D=Q

qr



N 

Burada, Q

qr

 – kələfin möhkəmliyini (qırılma yükünü) kqq,  

              dan-la göstərir. 

       N – ipliyin nömrəsini (m/q-la) göstərir. 

Göründüyü kimi,  davamlılıq ilə qırılma uzunluğu oxşar kəmiyyətdir. 

Möhkəmlik  hüdudu  (qırılmada  müvəqqəti  müqavimət,  qırılma 

gərginliyi)  

qr

  (Pa).  Ümumiləşdirilmiş  Hüq  qanununa  əsasən  qırılma  yükünün 

(qıran  qüvvənin),  dartılan  nümunənin  en  kəsik  sahəsinə  olan  nisbəti  ilə  təyin 

olunur. 

=

1000

=

,

,

 

---