Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Язизхан Танрыверди 52 sud, Veysi-Veyis, Himmət-Hümmət, Timirxan-Teymur, Talib- Talıb və s. ―Dəftər‖dəki kişi adlarının bir hissəsi müasir antroponimlə- rimiz sistemində yalnız qadın adı kimi işlənir. Məsələn, Gülüş (Gülüş Durmuş oğlu), Sürəyya (Kürdhəsən Sürəyya oğlu), Cey- ran (Süleyman Ceyran oğlu), Telli (Telli Pirəhməd oğlu) və s. ―Dəftər‖də əsl şəxs adı kimi işlədilmiş vahidlərin bir his- səsi müasir antroponimlərimiz sistemində yalnız ləqəb funksi- yasındadır. Məsələn, Uzun, Qoçu, Sınıqçı və s. ―Dəftər‖dəki şəxs adlarının bir hissəsinin I komponenti ləqəblərdən ibarətdir. Məsələn, Korməhəmməd, Kəlməhəm- məd, Nökərməhəmməd, Kürdhəsən, Yekəsgər və s. Fikrimizcə, qeyd olunan antroponimlərin I komponenti kimi işlənmiş kor, kəl, nökər, kürd və yekə apelyativləri əsl şəxs adlarının I kom- ponenti kimi yox, ləqəb kimi başa düşülməlidir. Çünki həmin apelyativlər əsl şəxs adlarının yaranma əsaslarına uyğun deyildir. ―Dəftər‖də əsl şəxs adı kimi işlədilmiş vahidlərin bir his- səsi müasir antroponimlərimiz sistemində daha çox familiya kimi işlənməkdədir. Məsələn, Uluxan-Uluxanov, Qaragöz- Qaragözov, Sofi-Sofiyev, Ərəb-Ərəbov, Yüzbaşı-Yüzbaşov// Yüzbaşev, Xangəldi-Xangəldiyev və s. ―Dəftər‖dəki şəxs adlarını mənşəyinə görə 3 istiqamətdə qruplaşdırmaq olar: Türk mənşəli antroponimlər (Adıgözəl, Teymur, Yolçu, Qoca, Dəmir...), ərəb mənşəli antroponimlər (Məhəmməd, Əhməd, Nəbi, Cənnət, Həsən, Hüseyn, Beyt, Beytulla...), fars mənşəli antroponimlər (Arzuman, Divan, Ca- vanşir, Seyran, Novruz...). Hesablamalar göstərir ki, XVII- XVIII əsr Azərbaycan antroponimləri sistemində fars mənşəli antroponimlər türk və ərəb mənşəli antroponimlərə nisbətən az işlənmişdir. Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 53 Mənbədə hibrid (qovuşuq) antroponimlərə də təsadüf olu- nur: Gülmahmud, Gülbudaq, Pirbudaq, Şahbudaq, Xanvəli, Şıxgəldi, Pirziya, Hacıtarı ... ―Dəftər‖də işlədilən ərəb mənşəli antroponimlərin bir qis- mi müasir antroponimiyamız baxımından arxaizm hesab olu- nur. Məsələn, Kafi, Həllac, Mömin, Heydərəddin, Ənbiya, Qi- yam... ―Dəftər‖dəki antroponimlərin leksik-semantik qrupları aşağıdakı kimidir: Etnonimlər əsasında yaranan antroponimlər: Qaramanlı (Həsən Qaramanlı oğlu), Qacar (Qacar Kömür oğlu), Dondar (Nəbi Dondar oğlu), Quşçu (Budaq Quşçu oğlu), ... Bu tip adlar müasir antroponimlərimiz sistemində arxaikləşsə də, topo- nimlərimiz sistemində mühafizə olunmaqdadır. Toponimik vahidlər əsasında formalaşan antroponimlər Göyçə (İbrahim Göyçə oğlu), Dilcan (Molla Dilcan oğlu)... Silah və sursat adları əsasında yaranan antroponimlər: Qı- lıc (Camal Qılıc oğlu), Topçu (Topçu Soltan oğlu), Yaraqlı (Təhmasib Yaraqlı oğlu)... Peşə və sənətlə bağlı olan antroponimlər: Dərzi, Zərgər, Bərbər, Dəllək, Çoban, Sınıqçı və s. Bu tip antroponimik vahid- lər Azərbaycan türklərinin, xüsusən də Qazax-Borçalı türklə- rinin məşğuliyyətini əks etdirir. Titullar əsasında yaranan antroponimlər: Kətxuda, Çavuş, Əhəmdçavuş, Xaqan, Gizir, Qalabəyi, Xan, Yüzbaşı və s. ―Dəf- tər‖də ―xan‖ titulu əsasında yaranmış antroponimlər üstünlük təşkil edir. Konkret desək, ―xan‖ titulu 40-a qədər antroponimik vahidin ya birinci, ya da ki ikinci komponenti kimi iştirak etmişdir. Məsələn, Xanyusif, Xanəhməd, Xanməhəmməd, Xanqulu, Xangəldi, Xanverdi, Xanəli, Xanməqam...; Məhəm- mədxan, Qədimxan, Nurxan, Törəxan, Vəlixan, Mirxan, İs- mixan, Xocaxan, Camoxan, Doluxan, Uluxan, Babaxan, Tur- xan, Muradxan... Язизхан Танрыверди 54 İslam dini ilə bağlı antroponimlər: Aşur, Əli, Məhəmməd, Mehdi, Cənnət, İsmayıl, Əhməd, Nəbi və s. Təbiətlə bağlı olan antroponimlər: Ayaz, Qarlı, Qarayaz, Qaryağdı, Boran, Qargəldi, Duman, Şahboran və s. Bu tip an- troponimik vahidlərin əksəriyyətinin apelyativi türk mənşəlidir. Heyvan adları əsasında formalaşan metaforik antroponim- lər: Arslan//Aslan, Buğa, Öküz, Quzu, Qaraöküz, Ceyran, Doğan (qartal), Şahin, Laçın, ... Müsbət emosiyalarla bağlı olan antroponimlər: Xanverdi, Xangəldi, Adıgözəl, Sevindik, Sevdim, Uğur, Gözüm, Gözəl, Dilək. Qiymətli daş-qaş adları əsasında yaranan antroponimlər: Gümüş, Almas... Təxəllüs əsasında yaranan əsl şəxs adları: Füzuli (Füzuli Süleyman oğlu). ―Dəftər‖də bu cür adlar yox dərəcəsindədir. XVIII əsr Azərbaycan şəxs adları sistemində Məhəmməd Füzu- linin təxəllüsü əsasında şəxs adının yaranması tarixi antro- ponimikamız baxımından maraq doğurur. ―Dəftər‖dəki antroponimik vahidlərin bir qismi həm də toponim funksiyasındadır. Məsələn, Yolqulu-Yolqulu kəndi, Baydar-Baydar nahiyəsi, Qaraöküz-Qaraöküz qışlağı, Yüzbaşı- Yüzbaşı oğlu Vəli ağa qışlağı və s. Aydın, Elxan, Qorxmaz, Gülüş kimi adların məişətimizə C.Cabbarlının pyeslərindən daxil olması, Samur adının ―Sa- mur-Dəvəçi‖ kanalının çəkilişi ilə bağlılığı, Babək adının əsl şəxs adı kimi yalnız Sovet hakimiyyəti illərində işlənməyə baş- lanması Azərbaycan onomalogiyasında xüsusi olaraq vurğu- lanıb. Nümunə olaraq Osman Mirzəyevin fikirlərini təqdim edi- rik: ―Aydın adı Türkiyədə çoxdan məşhurdur. Lakin Azərbay- can məişətinə onu ilk dəfə C.Cabbarlı gətirib‖ (122-19), ―Elxa- nilər Azərbaycanda güclü dövlət yaratmışdılar. Lakin bununla belə daşıdıqları titul ada çevrilmədi, öz şan-şöhrəti ilə heç kəsi ilhamlandırmadı. C.Cabbarlının yaratdığı xilafət və xurafat düş- Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|