Erich fromm psikanaliz ve

disi  de  geçmiş  olan  bir  yol  göstericiye  gereksinme  var­
dır.  Bunun  anlamı  öğrencinin  bir  ustaya  (ya  da  ana­
liste)  bağımlı  olması  ve  bu  nedenle  de  ustanın  sözleri­
nin  tartışma  götürmeyecek  gerçek  yerine  geçmesi  mi­
dir?  Kuşkusuz  psikanaliz  böyle  bir  bağımlılık  olgusuy­
la  (transference)  uğraşır  ve  bu  bağımlılığın  güçlü  et­
kisini  de  iyice  tanır.  Ama  psikanalizin  amacı  bunu  an­
lamak  ve  hastanın  bilinç  dışındaki  yaşantılarını  bilin­
ciyle  bütünleştirmesini  sağlayarak,  sonunda  bu  ba­
ğımlılığı  yok  etmek,  bu  bağımlılık  yerine  hastayı  ana­
liste  karşı  tam  özgürlüğünü  kazanacağı  noktaya  ge­
tirmektir.  Zen  ustasına  gelince,  psikanalist  için  söyle­
nenler  onun  içinde  söylenebilir.  Zen  utası  öğrenci­
sinden  daha  çok  bildiği  için  kendi  yargılarının  doğ­
ruluğuna  inanmış  olabilir  ama  bu  Zen  ustasının  kendi 
görüşlerini,  kendi  kanılarını  zorla  öğrencisine  kabul 
ettirmek  çabası  içinde  olması  demek  değildir.  Zen  us­
tası  öğrencinin  peşinde  koşmaz,  dilediği  zaman  öğren­
cinin  kendisini  bırakıp  gitmesini  engellemez,  eğer  öğ­
renci  kendiliğinden  gelir  de  aydınlanmaya  götüren  dik 
ve  sarp  keçi  yolunda  kendisine  yol  göstericilik  yapma­
sını  isterse  bu  isteği  geri  çevirmez.  Yalnız  bir  koşulu 
vardır:  usta  kendisine  yardım  etmek  isteyecektir  ama 
öğrencinin  bu  yolda  kendi  kendine  yürümesi  gerekli­
dir.  Başka  bir  kimsenin  ruhunu  kurtarabilmek  hiç 
kimsenin  elinden  gelmez.  İnsan  ancak  kendisi  kendini 
kurtarabilir,  ustanın  yapabileceği  tek  şey  ebenin  ya  da 
dağa  tırmananlara  yol  göstericilik  yapan  kimsenin  gö­
revini  üstlenmektir.  Bir  ustanın  dediği  gibi  «Gerçek­
ten  sana  aktarabileceğim  bir  şey  yok.  Uğraşsam  bile 
kendimi  sana  karşı  gülünç  duruma  düşürmekten  faz­
la  bir  şey  yapamam,  zaten  ne  söylesem  benim  anla- 
yışımm  ürünü  olarak  kalacak,  senin  anlayışının  ye­
rini  tutamaz.»
88

---

Zen  ustasının  davranışının  çok  somut  ve  belirle­
yici  bir  biçimde  açıklanışmı  Herrigel’in  Okçuluk  sa­
natıyla  ilgili  yapıtında  görüyoruz  (4S).  Zen  ustası  akıl­
cı  bir  otoriteyi  yürütmekte  ısrarlı  bir  tutum  izliyor.  Us­
ta  okçuluk  sanatında  nasıl  başarıya  ulaşılacağını  öğ­
rencisinden  daha  iyi  bildiği  için  sanatın  öğretimi  konu­
sunda  kesin  ve  kararlı  bir  tutumu  sürdürüyor  ama  öğ­
renci  üzerinde  nedeni  akla  dayanmayan,  öğrencinin 
sürekli  kendisine  bağımlı  kalmasını  gerektiren  bir  ege­
menlik,  akıl  dışı  bir  otorite  kurmaya  da  çalışmıyor. 
Tam  tersine  öğrenci  de  bir  kere  usta  oldu  mu,  o  da 
kendi  yolunda  gidiyor,  ustanın  öğrencisinden  beklediği 
tek  şey  ustanın  şöyle  bir  bakıp  öğrencisinin  nereye  var­
mış  olduğunu  anlamasına  yarayacak  bir  fotoğrafını 
göndermesidir.  Zen  ustasının  öğrencilerini  sevdiğinden 
kuşku  duyulmamalıdır,  ama  onun  Sevgisi  gerçekçi  ve 
olgun  bir  sevgidir;  öğrencinin  amacına  ulaşmasına 
yardımcı  olmak  için  hiç  bir  çabayı  esirgemez;  gene  de 
öğrencinin  yerini  alıp  öğrencinin  sorununa  çözüm  bul­
manın  elinden  gelmeyeceğini  bilir.  Zen  ustasının  bu 
sevgisi  duygusallıktan  uzak,  insanın  yazgısı  gereği  kim­
senin  kimseyi  kurtaramayacağını  kabullenen  bunun­
la  birlikte  başkalarının  kendi  kendilerini  kurtarabil­
meleri  için  elinden  geleni  esirgemeyen  gerçekçi  bir  sev­
gidir.  Bu  sınırların  dışına  çıkan  ve  başka  birini  kurta­
rabileceğini  sanan  her  tür  sevgi  büyüklük  yanılsama­
sından  ve  gerçek  dışı  tutkulardan  kendini  kurtarama- 
mış  demektir.
Zen  ustası için söylenen bu sözlerin ilke olarak psik­
(43) 
Eugen  Herrigel,  Zen  in  the  A rt  of  Archery,  (New  York, 
Pantheon  Books,  1953).  (Bu  kitap  «Zen  Budizmi  Yolu>  adı  altında 
Sedat  Umran’m  çevirisiyle  Türkçe  yayınlanmıştır.  Ruh  ve  Madde 
Yayınları,  1978,  İstanbul)  (Çevirenin  notu)
88

---

analist  için  geçerli  olduğuna  (ya  da  geçerli  olması  ge-  " 
rektiğine)  başkaca  kanıtlar  bulmaya  gerek  yok.  Freud’-  T 
un  kanısına  göre  hastanın  analiste  karşı  özgürlüğü  en 
güzel  biçimde  analistin  kişisellikten  uzak  (impersonal), 
ayna örneği davranışıyla  sağlanabilir,  Ferenezi,  Sullivan 
ve  ben  ve  bazı  başka  ruhbilimciler  hastayla  analist  ara­
sındaki  bağlantıyı  analistin  hastayı  anlamasının  ka­
çınılmaz  bir  koşulu  olarak  değerlendiriyoruz,  ama  bu 
bağlantı  her  türlü  duygusallıktan,  gerçeğe  uymayan 
çarpıtılmış,  bozulmuş  duygulardan  uzak  tutulmalıdır, 
hele  amacı  ille  iyileştirmek  bile  olsa  hastanın  hayatına 
kurnazca  dolaylı  yollardan  el  atıp  onu  düzenlemeye 
kalkmaktan  analist  kesinlikle  kaçınmalıdır.  Eğer  has­
ta  iyileşmek,  kendini  değiştirmek  istiyorsa  pekala,  ana­
list  yardım  etmeye  hazırdır.  Eğer  hastanın  değişmeye 
karşı  direnci  çok  fazlaysa  bunun  böyle  olması  analistin 
sorumluluğuna  girmez.  Analistin  bütün  sorumluluğu, 
hasta  bir  çıkış  yolu  ararken,  hastaya  elinden  geldiğince 
yardımcı  olmak  için  kendini,  tüm  bilgisini  ve  çabala­
rını  ortaya  koymaktan  öteye  geçemez.
Analistin  tutumu  bakımından  Zen  Budizmle  psik­
analiz  arasında  bir yakınlık  daha  var.  Zen  öğretim  yön­
temi  öğrenciyi  sanki  bir  köşeye  sıkıştırmaya  benzetile­
bilir.  Koan’m   çözümünde  öğrenci  akıldan,  zekâdan  bir 
yarar  sağlayamaz.  Koan,  akim  daha  ötelere  gitmesine 
olanak  vermeyen  bir  engel  gibidir.  Analist  de  benzer 
bir  şey  yapar,  ya  da  yapmalıdır.  Hastanın  düşün­
mek  yerine  yaşantılaştırmaya  atlamasını  engelleyecek 
yorumlar,  açıklamalar  yapmak  gibi  bir  yanlıştan  ke­
sinlikle  kaçınmalıdır.  Bunun  tersine  gerçek  yerine  uy­
durulmuş  nedenleri  (rationalization)  birer  birer  orta­
ya  çıkarmalı,  koltuk  değneklerini  hastanın  elinden  al­
malıdır  ki  en  sonunda  hastaya  kaçacak  yer  kalmasın 
ve  kafasını  dolduran  yanılgıları  yenebilsin.  Bu  süreç
90

---