Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №7 (88)

- 23 - 
 
Th.collinus  
2015 
Culfa- 1600 
Yerüstü hissə  Kütləvi 
çiçəkləmə 
  1,54% 
Th. collinus   2015 
Ordubad-2000 
Yerüstü hissə  Kütləvi 
çiçəkləmə 
1,18% 
Th.Kotschy
anus 
2016 
Şərur -1200  
Yerüstü hissə  Kütləvi 
çiçəkləmə 
1,75% 
Th.Kotschy
anus 
2016 
Kəngərli-1500 
Yerüstü hissə  Kütləvi 
çiçəkləmə 
1,38% 
Th. collinus   2016 
Culfa -1800  
Yerüstü hissə  Kütləvi 
çiçəkləmə 
1,42% 
Th.collinus 
2016 
Ordubad-1800 
Yerüstü hissə  Kütləvi 
çiçəkləmə 
1,60% 
 
Cədvəl  2-dən  göründüyü  kimi  müxtəlif  yüksəkliklərdə  otlaq  sahələrində  yayılmış  növlərin 
efir yağı miqdarlarında müəyyən fərqlər vardır. Şərur və Kəngərli bölgələrinin dəniz səviyyəsindən 
1200-1500  m  yüksəkliklərdə  toplanmış  Th.  kotschyanus  növünün  efir  yağı  çıxımında  1,75%-dən 
1,27%-ə  qədər  azalma  müşahidə  edilmişdir.  Culfa  və  Ordubad  rayonlarının  dəniz  səviyyəsindən 
1600-2000  m  yüksəklikdə  toplanmış  Th.  collinus  növünün  efir  yağı  miqdarı  1,60%  və  1,18% 
aralığında alınmışdır.  
 
 
 
Şəkil 1. Eyni ərazilərdə 2015-2016-cı illərdə toplanmış Th. kotschyanus Boiss. & Hohen və 
Th. collinus Bieb. növlərinin efir yağı miqdarlarının müqayisəsi 
 
Şəkil 1-dən göründüyü kimi, eyni ərazilərdən müxtəlif illərdə toplanmış bitkilərin efir yağı 
miqdarında  da  müəyyən  fərqlər  vardır.  Şərur  rayonu  2015-ci  ildə  toplanan  koçi  kəklikotuda  efir 
yağı  1,61%  olmuşsa,  2016-cı  ildə  (eyni  yuksəkliyindən-1300-1200  m)  1,75%  olmuşdur.  Kəngərli 
rayonunda  1500  m  hündürlükdən  toplanan  koçi  kəklikotu  növündən  2015-ci  ildə  1,27%,  2016-cı 
ildə 1,38% efir yağı alınmışdır. Culfa rayonu dəniz səviyyəsindən 1600-1800 m və Ordubad rayonu 
2000-1800  m  yüksəklikdən  toplanan  təpəlik  kəklikotu  növündə  efir  yağı  çıxımı  2015-ci  ildə 
müvafiq  olaraq  1,54  və  1,18%,  2016-cı  ildə  isə  1,42  və  1,60%  olmuşdur.  Efir  yağları  çıxımında 
müşahidə edilən fərqlər həmin illərdə yağıntı, rütubət və temperaturdan asılı olmuşdur.   
Kəklikotu efir yağları tünd-sarı rəngli və özünəməxsus kəskin iyə malikdir. Hər iki kəklikotu 
efir yağında tərkib kompanetlərinə görə həm eynilik, həm də müəyyən fərqlər vardır. Kompanentlər 
1,61% 
1,27% 
1,54% 
1,18% 
1,75% 
1,38% 
1,42% 
1,60% 
0,00%
0,20%
0,40%
0,60%
0,80%
1,00%
1,20%
1,40%
1,60%
1,80%
2,00%
Şərir r. 
Th.kotschyanus 
Kəngərli r.  
Th.kotschyanus  
Culfa r.
Th.collinus
Ordubad r.
Th.collinus
2015
2016

---

- 24 - 
 
arasında  olan  fərqlər  hər  bir  bitki  orqanizmində  özünəməxsus  fermentativ  reaksiyaların  baş 
verməsindən asılı olaraq yaranır. Identifikasiyanın nəticəsi cədvəl 3-də təqdim olunur.  
Th. kotschyanus Boiss. ex Hohen. və Th. collinus Bieb. növlərinin efir yağlarının kompanent 
tərkibinin tədqiqi  
Cədvəl 3. 
  
 
 
Terpenlər qrupu 
 
 
Kompanentlər 
Növlər  
Th. kotschyanus 
Th. collinus 
 %-lə miqdarı 
Bitsiklimonoterpen 
Bitsiklimonoterpen  
Bitsiklimonoterpen  
Aromatikmonoterpen 
Monotsiklimonoterpen 
Atsiklimonoterpen 
Bitsiklimonoterpen  
Bitsiklimonoterpen  
Aromatikmonoterpen 
Aromatikmonoterpen 
Monotsiklimonoterpen 
Atsilkimonoterpen 
Aromatikmonoterpen  
Bitsikliseskviterpen 
Bitsiklimonoterpen 
Atsiklimonoterpen 
α-pinen 
kamfen 
β-pinene 
p-simen 
1,8 sineol 
Linalool 
Kamfora 
Borneol 
Timol 
Karvakrol 
α-terpinilasetat 
geranilasetat 
karvakrilasetat 
E-karyofillen 
Sis-sabinen hidrat 
Geraniol 
1,4 
0,7 
1,2 
1,7 
8,2 
2,7 
izi 
2,4 
53,5 
12,9 
0,6 
2,1 
0,2 
0,3 
Izi 
Izi 
Izi 
0,3 
0,7 
2,1 
5,3 
6,1 
0,1 
4,6 
42,5 
18,7 
0,2 
Izi 
1,4 
2,2 
izi 
izi 
 
Cədvəl  3-dən  göründüyü  kimi,  Th.  kotschyanus  efir  yağının  kompanent  tərkibinin  təqribən 
87,9%  identifikasiya  olunmuşdur.  Kompanentlərin  əsası  monoterpenlər,  az  bir  hissəsi  isə 
seskviterpenlərdən  ibarətdir.  Aromatik  monoterpenlərdən  olan  timol  və  karvakrol  ümumi 
terpenlərin  75,5%-ini  təşkil  edir.  Th.collinus  efir  yağının  kompanent  tərkibinin  84,2%  -i 
identifikasiya olunmuş ki, bunun da 72,7%-i timol və karvakroldan ibarətdir. Th. kotschyanus efir 
yağında timol 53,5%, Th. collinus efir  yağında 42,7% olduğundan, hər iki  növ timol xemotipi ilə 
xarakterizə olunur.   
Növbəti  tədqiqatlarda  Th.  kotschyanus  Boiss.  &  Hohen  və  Th.  collinus  Bieb.  növlərindən 
əldə edilən efir yağlarının helmintosid təsiri öyrəniləcək. 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Qasımov  F.Y.  Kəklikotu  bitkisinin  bəzi  növlərinin  efir  yağlarının  kimyəvi  tərkibi  və  onların 
faydalı  xüsusiyyətləri  /  Azərbaycan  Biokimyaçılar  və  Molekulyar  Bioloqlar  Cəmiyyətinin  I 
konfransının tezislər toplusu Bakı, 2001, s.38-39  
2.
 
İbrahimov  Ə.Ş.  Naxçıvan  MR-in  efir  yağlı  bitkiləri  //  Naxçıvan  Regional  Elm  Mərkəzinin 
əsərləri. Naxçıvan, Əcəmi, 2001. s. 77-82  
3.
 
Алексеева  Л.,  Груздев  И.,  Быструшкин  А.,  Тетерюк  Л.  Химический  состав  эфирного 
масла  эндемичных  тимьянов  европейского  северо-востока  России  и  Урала.  Bестник 
Института биологии Коми НЦ УрО Ран. 2011, № 10 (168-169) 
4.
 
Банаева,  Ю.А.,  Покровский  Л.М.,  Ткачев  А.В.  Исследование  химического  состава 
представителей  рода  (Thymus  L.),  произрастающих  на  Алтае  //  Химия  растительного 
сырья. – 1999. – №3. – С. 41-48 
5.
 
Горяев  М.  И.,  Плива  И.  Методы  исследования  эфирных  масел,  Алма-Ата,  Изд.  АН 
Каз.ССР, 1962, 762 с.  

---