ƏLİMƏrdanbəy topçubaşOV
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
41 bütün üzvləri qarşısında çıxarılmış qərarı bir daha təsdiq etdi. Digər İran təmsilçiləri kimi Firuz Mirzə də Qafqazda müstəqil Azərbaycanın mövcudluğunun zəruriliyini vurğuladı və İranın Qafqaz Azərbaycanına hər hansı şəkildə mane olmayacağı haqqında İran Nümayəndə heyəti üzvlərinin bəyanatını qəti şəkildə bir daha təsdiq etdi. Bildirdi ki, onlar - yəni farslar, ümumi mənafelərimiz naminə bizə hər vasitə ilə kömək etməyə hazırdırlar: "Nümayəndə heyətlərimiz əlbir fəaliyyət göstərməlidirlər. İngilis rəhbərlərinin diqqətini Sizin məsələyə yönəltmək üçün imkanlarım var. Birgə çıxışlarımız Sizə də kömək edə bilər. Yalnız bu birliyin formasını müzakirə etmək və bundan ötəri hər iki Nümayəndə heyətinin üzvlərindən ibarət bərabərhüquqlu qarışıq komissiya yaratmaq lazımdır" - deyə İran naziri bildirdi. Biz razılaşdıq və oktyabrın 28-də təklifi müzakirə edərək Mehdiyevlə Hacıbəyovu həmin komissiyanın tərkibinə seçdik. Farslar isə Zəka- ül-mülkü və Mustan-Sarus-səltənəni göndərmişdilər. Oktyabrın 29-da qarışıq komissiyanın ilk iclası keçirildi. İclasda ümumi fikir mübadiləsi aparıldı. Müzakirələr zamanı nümayəndələrimiz Azərbaycanın müstəqilliyi məsələsində qəti mövqe tutduğumuzu bir daha bəyan etdilər. Fars nümayəndələri isə bu müstəqilliyə qarşı heç bir bəd niyyətlərinin olmadığını yenidən nəzərimizə çatdırdılar. İclas oktyabrın 30-31 - də, habelə noyabrın 1-də davam etdi. Daha sonra nümayəndələr nəticələrin müzakirəsinə başladılar. Sonuncu iclasda təmsilçilərimiz Nümayəndə heyətinin razılığı ilə aşağıdakı dörd maddəni təklif etdilər:
Azərbaycan Nümayəndə heyəti tərəfindən Sülh Konfransına verilən tələblərdə və xəritələrdə göstərilmiş sərhədlər daxilində Qafqaz Azərbaycanı Rusiyadan birdəfəlik, qəti və həmişəlik şəkildə, bu ölkədə hansı quruluşun və dövlət idarəçiliyi formasının mövcudluğundan asılı olmayaraq ayrılır.
Qafqaz Azərbaycanının göstərilən sərhədləri daxilində 1918-ci il mayın 28-dən paytaxtı Bakı şəhərində yerləşməklə mövcud olan Azərbaycan Respublikası seçkili Prezidentə və Parlamentə malik azad, müstəqil və demokratik Respublika kimi tanınır. Prezident və Parlament ümumi seçki hüququ əsasında Azərbaycan hökuməti tərəfindən çağırılan Azərbaycan Müəssislər Məclisinin qəbul etdiyi üzvi qərarlar əsasında fəaliyyət göstərirlər.
Azərbaycan Demokratik Respublikası qonşu Fars dövləti ilə siyasi və iqtisadi əlaqələr yaradır. Bu əlaqələrin əsasları və formaları, eyni zamanda onların həyata keçirilmə yolları Azərbaycan və İran hökumətlərinin qarşılıqlı razılığı əsasında hər iki ölkənin Parlamentlərinin bəyənməsi şərti ilə işlönib hazırlanır və müəyyənləşdirilir. həm də bu zaman fars və Azərbaycan hökumətlərinin xarici işlər sahəsində əlaqələrinin birləşdirilməsi məqsədəuyğun sayılır.
Yuxarıdakı I və II maddələrdə göstərilən məqsədlərə nail olmaq üçün Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyinin tanınması baxımından İngiltərənin həqiqi köməyinə ehtiyac duyur. Azərbaycan Respublikasını onun ərazi bütövlüyünə və müstəqilliyinə qarşı yönəlmiş hər hansı qəsddən qorumaq, siyasi, iqtisadi, mədəni və hərbi inkişafına nail olmaq baxımından bu dövlətə də İrana göstərilən formada yardım göstərilməsi məqsədəuyğun hesab edilir. Bütün bu dörd maddə bir-biri ilə sıx şəkildə əlaqədardır və lazımi yerə Azərbaycan Respublikası Nümayəndə heyətinin özü tərəfindən çatdırılmalıdır. Bu maddələri İran nümayəndə heyəti qəbul etmişdir və artıq Şahla birlikdə İngiltərədə olan Xarici İşlər Naziri Firuz Mirzəyə göndərmişdir. Göstərilən maddələrlə əlaqədar bir-iki qeyd-şərtimizi də bildirdik: 1. "Hamı bir-biri ilə qarşılıqlı şəkildə bağlıdır. 2. Maddələrlə əlaqədar özümüz İngilis hökumətinin nümayəndələri ilə görüşməli və onlara müvafiq izahatlar verməliyik". hələlik cavab yoxdur. Biz də, İran Nümayəndə heyəti də Firuz Mirzənin geri qayıtmasını gözləyir. Biz, əlbəttə, İranın indiki vəziyyətini və avqustun 9-da İranla İngiltərə arasında bağlanmış və burada özümüzün də diqqətlə təhlil edib öyrəndiyimiz müqaviləni nəzərə alırıq. Fikrimizcə, atdığımız addım baş tutarsa, çox ciddi məsələlərə təkan verən bir nəticə alına bilər. Maddələrin məzmunundan da göründüyü kimi, müstəqilliyimizin qorunub saxlanması prinsipi bizim tərəfimizdən qətiyyətlə müdafiə edilir. Siyasi-iqtisadi ittifaqın formasına gəldikdə isə, bu məsələnin həlli bütünlüklə hər iki ölkənin Parlamentlərinin və 42 hökumətlərinin öhdəsinə buraxılır. Birgə xarici əlaqələrə meyl göstərilməsi ilk növbədə müvafiq dövrün şərtləri nəticəsində meydana çıxmışdır. İngiltərənin bizə göstərəcəyi köməyin formaları haqqında dördüncü maddədə bəhs edilmişdir. Bu məsələ ilə bağlı atacağımız addımları indidən açıqlamağa lüzum görmürük. Hətta gürcülər də hələlik bu barədə heç bir şey bilmirlər. Lakin müsbət cavab alınan kimi, biz təbii ki, onları xəbərdar edəcəyik. hətta, özləri istəsələr, ola bilsin ki, gürcüləri də bu məsələyə cəlb edək. Noyabrın 6-da, Londona yola düşməmişdən əvvəl Ağa xan bizim yanımızda oldu. O, yüksək vəzifəli şəxslərlə görüşəcək (Lloyd Corc) və nəticəsi barədə bizə xəbər verəcək. Məlumat alındıqdan sonra özümüz bu və ya digər yolla Londona gedəcəyik. Atdığımız bu addıma çox mühüm əhəmiyyət verməklə yanaşı aydın məsələdir ki, bütün ümidlərimizi yalnız ona bağlamırıq. Üstəlik hələ necə bir nəticənin əldə ediləcəyi də bəlli deyil. İndiki vəziyyətimizdə bizə müəyyən fayda gətirə biləcək hər bir imkandan istifadə etməyi bacarmalıyıq. Həm də məhz indi siyasi şərait elə başgicəlləndirici sürətlə dəyişir ki, hər hansı variantın üzərində dayanıb durmaq son dərəcə çətindir. Son üç gündə mətbuat, xüsusən də ingilis qəzetləri Antantanın Rusiyanın Sovet hökumətinə münasibətində baş vermiş və ehtimal ki, radikal xarakter daşıyan dəyişikliklər haqqında xəbərlərlə doludur. Əvvəlcə ingilis Parlamentində, sonra isə London və Paris mətbuatında artıq (seçki kampaniyasının aparılmasına baxmayaraq) bolşeviklərin təklif etdikləri sülh (yaxud barışıq) şərtləri müzakirə olunur. Göndərdiyimiz fransız qəzetlərindən Siz bolşeviklərə münasibətdə necə bir dönüş yarandığının şahidi olacaqsınız. hətta "Le Temps" ruslar arasındakı antibolşevik ünsürlərə öz rəğbətini bildirməklə təşəxxüs satmaq mərəzindən əl çəkmişdir və artıq bolşeviklərlə barışmaq haqqında danışır, Antantanın keçmiş Rusiya ərazisində yaranmış dövlətlərə diqqət yetirməsindən, kiçik xalqların taleyi ilə maraqlanmasından yazır. Məsələn, bu gün (noyabrın 9-da) bütün qəzetlər başdan-ayağa bolşeviklərin Rusiyadan ayrılan hissələrin nümayəndələri ilə xüsusi bir konfrans keçirmək (keçən ilki Prinkipo məsələsinə bənzər bir şey) təklifi haqqında mülahizələrlə doludur. Yeri gəlmişkən, onu da deyim ki, qəzetlər keçmiş Rusiyanın borclarının ödənilməsində məsuliyyət payını üzərilərinə götürmək şərti ilə yeni yaranmış dövlətlərin ərazilərinin saxlanmasını təklif edirlər. Bu şərtlər barəsində ingilis Parlamentinin aşağı palatasında deputat, polkovnik Ma1ope, üç gün əvvəl Londonda bir ziyafətdə isə Lloyd Çorc danışmışdır. Belə bir imkan da istisna olunmur ki, Konfrans, yaxud onun orqanı Ali Şura (Le Conseil Sureme) bolşeviklərin təklifini qəbul edəcək və onlarla razılığa gələcəkdir. Ehtimal edilən razılığın şərtlərindən biri isə yeni dövlətlərin tanınması olmalıdır. Qeyd etdiyim dönüş-indi bütün mülahizələrin əsas predmetidir. Bu dönüş barəsində bütün Nümayəndə heyətlərində danışırlar. Arabir görüşməli olduğumuz siyasətlə bağlı adamların hamısı bu məsələdən bəhs edir. Əlbəttə, dünyada siyasətdən daha dəyişkən və sürüşkən bir şey yoxdur, ona görə də siyasət sularının qabarma və çəkilmələri həmişə gözlənilməzdir. Lakin hiss olunur-bizim də azad və müstəqil yaşamağa bəslənən ümidlərimizin möhkəmləndiyi, gerçək bir şəkil almağa başladığı dövr artıq gəlmişdir. Biz keçmiş Rusiyanın bütün xalqları üçün son dərəcə əlverişsiz olan vaxtlarda da, hətta çəkdiyimiz bütün əziyyətlərin səmərəsiz qalacağının üzümüzə deyildiyi anlarda da ümidlərimizi itirmirdik. Biz ona görə belə hərəkət edirdik ki, xalqımızın müstəqil yaşayacağına inanırdıq, onun nəticə etibarı ilə nəyin bahasına olursa olsun, müstəqilliyini qazanacağına inanırdıq. həm də bu zaman biz öz azadlıqları yolunda yarım il, bir il deyil, illər uzunu, onilliklər boyu mübarizə aparan, öz azadlığı uğrunda çarpışan, onu böyük şəxsi və maddi qurbanlar bahasına əldə edən digər xalqların heyrətamiz təcrübəsini unutmurduq. Elə buna görə də bütün ağırlığına baxmayaraq Antantanın münasibəti bizi haldan çıxarmırdı, qarşıya qoyduğumuz məqsəddə Azərbaycanın müstəqilliyinə çatmaq yolunda zəruri saydığımız, özümüzü borclu bildiyimiz addımları atmaqdan çəkindirmirdi. Biz misilsiz nemət saydığımız bu böyük sərvətə-müstəqilliyə nail olmaq yolunda heç nədən çəkinməmişik və çəkinmirik. Mən əvvəllər də Sizə yazmışdım - indi elə bir yolla gedirik ki, verəcəyimiz heç bir qurban bizi bu yoldan çəkindirməyəcəkdir. Ona görə də Azərbaycandan gələn və düşüncələrimizi təsdiqləyən hər bir xəbər bizi ürəyimizin dərinliklərinə qədər sevindirir, ruhlandırır, bizə inam verir ki, burada biz, orada, vətəndə yoldaşlarımız isə eyni hisslərlə, eyni fikirlərlə, eyni məqsədlərlə yaşayır və çalışırıq. Məhz bu baxımdan bütün Nümayəndə heyəti Xarici İşlər Nazirinin müavini Adil xan Ziyadxanovun Kuban hökuməti yanındakı Diplomatik Nümayəndəmizə bu il iyunun 26-da göndərdiyi 1846 nömrəli məktubdan aşağıdakı sətirləri dərin məmnunluq hissi ilə qarşıladı: "Möhkəm yadınızda saxlayın ki, Azərbaycan xalqı yalnız özünün Müəssislər Məclisinə, yaxud digər bu xarakterli Məclisinə gələcək. Başqa heç bir yerə getməyəcək. Bizim hökumətin nöqteyi-nəzəri belədir ki, kimliyindən-bolşevik, menşevik, denikinçi və s. mövqeyindən dayanmasından asılı olmayaraq Azərbaycanın müstəqilliyinə qəsd edən hər bir kəs onun düşmənidir. Könüllü Orduya bizim münasibətimiz belədir - möhkəm və qəti şəkildə qərara alınıb ki, o, Azərbaycan Respublikasının sərhədlərinə buraxılmasın, Dağıstandakı, Könüllü Ordu hissələrinin oradan çıxarılmasına təkid edilsin, Dağıstan demarkasiya xəttinə qədər Azərbaycan qoşunları tərəfindən tutulsun".
Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|