ƏLİMƏrdanbəy topçubaşOV
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
15
№7 8-10 iyun 1919-cu il. Paris AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NAZİRLƏR ŞURASININ CƏNAB SƏDRİNƏ
Romadan mayın 4-də və Parisdən mayın 15-də göndərdiyim məktublarda artıq Sizə xəbər vermək şərəfinə nail olduğum kimi, rəhbərlik etdiyim Nümayəndə heyəti uzun müddətli intizar və əziyyətdən sonra Konstantinopoldan yalnız aprelin 22-də çıxa bilib. Həm də tam tərkibdə gələ bilməmişik. Əvvəlki məlumatımda haqlarında yazdığım əməkdaşları və xidmətçiləri orada qoyub yola çıxmaq məcburiyyətində qalmışıq. Nümayəndə heyəti üzvlərindən yalnız Əhmədbəy Ağayev gələ bilmədi. Artıq xəbər verdiyim kimi, o, hələ martın əvvəllərində İttihadçılar partiyasına mənsubluqda ittiham olunaraq türk hökumətinin sərəncamı əsasında həbs edilmişdir. Bütün istəyimizə rəğmən, ona əhəmiyyətli kömək göstərə bilmədik. Həm bu, həm də digər məsələlər barəsində mən Ələkbərbəy Topçubaşovla göndərdiyim 18-21 aprel tarixli məlumatda daha ətraflı yazmışdım. Üstəlik də həmin məlumatı şifahi məruzə ilə də tamamlamağa da ona tapşırmışdım. Artıq, hökumət Azərbaycan Nümayəndə heyətinin Konstantinopoldan yola düşdüyü tarixə qədər cərəyan edən bütün hadisələrdən xəbərdardır. Lakin təəssüf ki, biz Azərbaycanda işlərin vəziyyəti ilə bağlı heç bir məlumat almamışıq. Bu isə öz növbəsində Nümayəndə heyəti üzvlərini əsəbiləşdirməyə və onların fəaliyyətinə kifayət qədər mənfi təsir göstərməyə bilməz. \ Doğrudur, indiki şəraitdə tez-tez məktublar göndərmək yolu ilə ünsiyyət tələb etmək çətindir. Lakin bununla belə, heç olmasa, ayda bir dəfə qısa məlumatlar çatdırmaqla ümumən ölkənin vəziyyəti, xüsusən də hökumətin əsas addımları, habelə onun Müttəfiq qüvvələrin komandanlığı və qonşu respublikalarla münasibətlər sahəsindəki təşəbbüsləri barəsində Nümayəndə heyətini xəbərdar etmək son dərəcə zəruridir. Bunun üçün yeganə yol mütəmadi şəkildə kuryerlərin göndərilməsi, habelə arabir, Müttəfiq qüvvələr komandanlığının sərəncamındakı radiodan istifadə edil-məsidir. Başqa Nümayəndə heyətləri də belə vasitələrdən istifadə edirlər. həm də kuryer kimi öz adamlarını deyil, xariciləri (fransızları, yəhudiləri və s.) göndərirlər, Bizim hökumətin də həmin üsullardan yararlanması yerinə düşərdi. Eyni zamanda Müttəfiq qüvvələr komandanlığının və Tiflisdə, artıq öz radiosuna malik olan gürcü hökumətinin də köməyindən faydalanmaq olar. Öz növbəsində Nümayəndə heyəti də Bakıya kuryer göndərməyi nəzərdə tutur. Əgər indiyə qədər həmin vasitəyə əl atmamışıqsa, bu ilk növbədə istər bizim, istər ümumən keçmiş Rusiya imperiyasının, istərsə də artıq Allies Müttəfiq Dövlətlər tərəfindən tanınan və müstəqil mövcudluq haqqında qovuşan Polşa istisna olmaqla, imperiyadan ayrılan bütün yeni dövlətlərin vəziyyətinin axıra qədər aydınlaşmamağı ilə bağlıdır. Bundan başqa, əslinə qalsa, hələ biz özümüz də burada cərəyan edən hadisələrdən kifayət qədər baş çıxarmağa imkan tapmamışıq. Ümumiyyətlə, məsələlər hələ lazımi səviyyədə aydınlaşmamışdır. Konfrans ümumi mülahizələrdən Müttəfiqlərin digər dövlətlərlə, ilk növbədə isə, aydın məsələdir ki, müharibədə məğlub olmuş Almaniya, Avstriya, Türkiyə və Bolqarıstanla gələcək qarşılıqlı münasibətlərin konkret müddəalarına keçdikcə isə, şərait daha da mürəkkəbləşir. İndiyə qədər hələ də Almaniya ilə sülhün ilkin şərtləri aydınlaşdırılmamışdır. Həmin şərtlərin Almaniyaya təqdim olunmasından isə artıq bir ay keçir. Avstriya nümayəndə heyəti eyni səciyyəli notanı yalnız bu günlərdə alıb. Türkiyənin nümayəndə heyəti isə bugünkü teleqramlardan da göründüyü kimi, yalnız iyunun 6-da Konstantinopoldan çıxıb. Eyni sözləri Bolqarıstan təmsilçiləri haqqında da demək olar. Təklif edilən şərtlərin hamısı son dərəcə ağırdır. Buna görə də onların nisbətən də olsa ağrısız qəbul ediləcəyi böyük narahatçılıq doğurur. Burada, Konfransda hökm sürən şəraiti tənqid eləyən, hətta İngiltərənin həddindən artıq sərt tələblərinə etiraz bildirən səslər, artıq daha ucadan eşidilməkdədir. Sosialist qrupları daha çox narazıdırlar. Onların mətbuat orqanları açıq şəkildə Antantanın həddindən artıq sərt tələblərinə, ümumiyyətlə, Konfransa öz etirazlarını bildirirlər. Burada, hətta İngiltərədə də artıq iyirmi- iyirmi beş gun olar ki, fəhlələrin, ayrı-ayrı peşələrə yiyələnən usta şagirdlərinin, habelə ticarətin, sənayenin, nəqliyyatın (omnibus, tramvay, metropoliten) müxtəlif sahələrində çalışan işçilərin tətili başlanıb. Dəmiryol işçilərinin ümumi tətilinin gözlənildiyi də deyilir. Bütün bu hərəkatlarda hələlik iqtisadi xarakterli tələblər irəli sürülür. Həmin tələbləri doğuran isə ilk növbədə zəruri istehlak mallarının görünməmiş bahalığıdır. Zəruri malların bəzilərinin qiyməti az qala hər gün artır, bir qismi isə (şəkər və s.) ümumiyyətlə bazarlarda yoxdur. Lakin bütün bunlarla bərabər, ehtimal ki, sırf siyasi xarakterli bir hərəkat da yetişməkdədir. Bəzi qəzetlər isə
16 onun hətta inqilabi hərəkat olacağını yazırlar. Bəlkə də vəziyyət fəlakət həddinə gəlib çatmayacaqdır. Lakin son dərəcə həyəcan doğuran bir şərait yaranıb. Həmin şərait isə öz növbəsində Konfransın və onun komissiyalarının işinə təsir göstərir. Deməyə ehtiyac varmı ki, belə bir vəziyyətdə hər cür görüşlər, danışıqlar, ümumiyyətlə, yeni yaranmış dövlətlərin mənafeyi, ələlxüsus da bizim kimi hər hansı himayədən məhrum olan Nümayəndə heyətinin tələbləri Antanta təmsilçilərinin nəzərində heç də birinci yerdə dayanmır? Bütün bunlar azmış kimi, burada hələ belə bir ilkin şərt də irəli sürülüb ki, əvvəlcə ümumi rus məsələsi həll olunmalı, yalnız bundan sonra keçmiş Rusiyadan ayrılan yeni dövlətlərin tələblərinə baxılmalıdır. Bu sonuncuların isə tələbləri, qarşılıqlı iddia və mübahisələri sonsuz saydadır. Belə bir şərait, əlbəttə Parisdəki xalis rus ünsürlərinə hər cəhətdən sərf edir. Statistik məlumatlara görə, müxtəlif yollarla bolşeviklərin əlindən qaçıb Parisə gələn belə adamların sayı indi altmış mindən çoxdur. Onların arasında elə qruplar, hətta elə ayrı-ayrı şəxslər var ki, bu adamların özlərini hansı Rusiyanın, hansı dövlətin təmsilçiləri saydıqları və kimdən səlahiyyət aldıqları heç kəsə bəlli deyil. Elə qruplar var ki, özlərinin slavyan xarakterlərini nümayiş etdirərək biri-birlərinə qarşı çıxırlar. Kolçak və Denikin hökumətlərinin siluetləri sanki daha aydın şəkildə nəzərə çarpır. "Keçmiş rus səfirlərinin və rus siyasi xadimlərinin məclisi" adlanan qurum da onları müdafiə edir. "Məclisin" başında Lvov, Maklakov və b. dayanırlar. Tərkibində bir neçə general və admiral, habelə Rusiya yəhudilərinin təmsilçilərindən Marqulies, Minor və başqaları vardır. Kerenski, Avksentyev və onların daha solçu ünsürlərdən ibarət partizanları bu "Məclis"lə yola getmirlər. Lakin bununla belə onlar hamısı birlikdə, bir evdə-Parisdəki keçmiş rus səfarətinin binasında yaşayırlar. Siyasi baxış və təmayüllərinin kökündən fərqlənməsinə baxmayaraq bütün ruslar "vahid və bölünməz" Rusiya ideyasının tərəfdarıdırlar. Onlar özlərinin bu şüarını Demokratik federativ Respublika və Müəssislər Məclisi ideyaları ilə pərdələmək istəyirlər. Guya həmin Müəssislər Məclisi ölkənin ayrı-ayrı hissələrinin taleyini və onların gələcək Rusiya ilə qarşılıqlı münasibətlərini müəyyənləşdirəcək. Gələcək Rusiya isə dünyada özünə layiq yer tutmağa qadir dövlətlərdən biri kimi təsəvvür olunur. Rusiyanın burada toplaşan həqiqi oğulları və hər cür qeyri övladları köhnə duz-çörəyi itirmiş "yadellilərin" acığına öz ölkələrini bu şəkildə yenidən qurmaq istəyirlər. Lakin özlərini müstəqil dövlətlərin nümayəndələri elan etmiş bu "yadellilər" isə artıq "vahid və bölünməz Rusiya" haqqında eşitmək belə istəmirlər. Məhz elə bu baxımdan da on gün əvvəl Paris mətbuatı Kolçak hökumətinin bütün keçmiş Rusiya ərazisi üzərində hakimiyyətinin tanınmasının mümkünlüyü barəsində yazanda, keçmiş Rusiyadan ayrılan dövlətlərin hamısının, eləcə də Azərbaycan Respublikasının Nümayəndə heyəti öz etirazını bildirdi. Antanta dövlətləri arasında "vahid və bölünməz Rusiya" ideyasının nisbətən qızğın tərəfdarı onun keçmiş müttəfiqi Fransadır. Müttəfiq Dövlətlərin digər təmsilçiləri ehtimal ki, belə bir Rusiyanın mövcudluğuna o qədər də maraq göstərmirlər. İngiltərə isə üzdə özünü bu cür Rusiyanın əleyhinə olmayan dövlət kimi qələmə verir. Əlbəttə, bunlar hələlik qəti qənaətlər deyil. Bir sıra qarşılıqlı münasibətlərdə əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verməkdədir və baş verə bilər. Həmin dəyişikliklər barəsində indidən falçılıq etmək yersizdir. Amma belə təşəbbüslər olur. Məsələn, sosialist qəzetlərindən biri hazırda və gələcəkdə birgə fəaliyyət barəsində bir tərəfdən Yaponiya və Almaniya, o biri tərəfdən isə bolşeviklər arasında bağlanmış saziş barəsində məlumat vermişdir. Bütün bunlar öz növbəsində yuxarıda haqqında söz açdığım ümumi qeyri-müəyyənlikdən xəbər verir. Burada olduğu təxminən bir aya yaxın müddət ərzində Nümayəndə heyəti mövcud çətinliklərə baxmayaraq hər halda, müəyyən işlər görə bilmişdir. Onların qısa siyahısını təqdim edirəm:
İndiyə qədər Polşanın, Gürcüstanın, Dağlı Respublikasının, Ermənistanın və İranın Nümayəndə heyətlərinin təmsilçiləri ilə görüşmüşük. Gürcülər və dağlılarla birlikdə Qafqaz respublikalarının siyasi-iqtisadi ittifaqda (konfederasiya və s.) birləşmə mümkünlüyünü araşdırmaq məqsədi ilə qarışıq komissiya yaratmışıq. Ermənilərə də dəvət göndərdik, lakin onlar hələlik bu təşəbbüsə qoşulmurlar. Komissiyanın işi isə davam edir. Gömrük ittifaqı və ümumiyyətlə, iqtisadi əməkdaşlıqla bağlı təkliflər tərəflərin heç birində narazılıq doğurmur. Siyasi ittifaqın hər hansı bir formasının işlənib hazırlanma ehtimalı da istisna olunmur. Gürcülər və dağlılarla münasibətlərimiz yaxşıdır. Sonuncularla hətta dostluq əlaqələri yaratmışıq. Təqdim etdiyimiz memorandumlarda biz və dağlılar Qafqaz Konfederasiyanın yaradılmasına razılığımızı, habelə aramızda sərhəd və ərazi mübahisələri meydana çıxarsa, onların həllinə hazır olduğumuzu bildiririk. Bütövlüklə, sosialist təmayüllü nümayəndələr bizimlə münasibətlərində ehtiyatlıdırlar. Amma buna baxmayaraq, onlar da bizimlə əlaqə saxlamaq istəyirlər. Erməni nümayəndələri yalnız Türkiyə və Qafqaz Ermənistanından təşəkkül tapacaq vahid Ermənistan barəsində danışırlar. Erməni nümayəndələrinin dediklərinə Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|