ƏLİMƏrdanbəy topçubaşOV
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
19
IV №8(44) 8-9 iyul 1919-cu il
NAZİRLƏR ŞURASININ CƏNAB SƏDRİNƏ
Düz bir ay bundan əvvəl rəhbərlik etdiyim Nümayəndə heyətinin Parisdəki fəaliyyətinin ilk ayı ilə əlaqədar Sizin adınıza hazırladığım məlumatı (№ 7) təəssüf ki, vaxtında göndərə bilmədim. Çünki Dağlı Respublikası Nümayəndə heyətinin Qafqaza getməyə hazırlaşan kuryeri öz səfərini təxirə saldı. O yalnız iyulun 1-də yola düşdü. İyulun 3-də isə cənab Vahabov yola çıxmalıdır. Mən daha etibarlı adam kimi Nümayəndə heyətinin bütün yazışmalarını onunla göndərmək qərarına gəldim. Doğrudur, cənab Vahabov yalnız iyulun 10- da yola düşə biləcək. Lakin buna baxmayaraq Bakıya Dağlı Respublikasının kuryerindən daha tez çatmalıdır. Eyni zamanda cənab Vahabov tezliklə geri qayıtmaq niyyətindədir və göndəriləcək bütün məsul yazışmaları, qəzetləri və s. gətirməyə hazırdır.
Əvvəlki (№ 7) və indiki məlumatı eyni vaxtda yola saldığım üçün 7 №-li məlumatın sonunda bəhs etdiyim ikinci Memorandumla bağlı məsələdən başlayacağam. Memorandum iyunun 12-də ümumən yazılıb başa çatdırıldı və mən onu Nümayəndə heyətinin üzvlərinə oxudum. Verilmiş təkliflər, əlavə və düzəlişlər əsasında sənəd yenidən təshih olundu və fransız dilinə tərcümə edildi. İndi isə ingilis dilinə tərcüməsi üzərində iş gedir. Mətbəə tapılmışdır və bu günlərdə çap işinə başlanacaqdır. Xəritələrin bir hissəsi çap olunmuşdur. Onları məlumata əlavə edəcəyəm. hazır xəritələrin nüsxələri Sizə göndərilir. Yalnız bir neçə cədvəl və diaqram, habelə ayrıca əlavə şəkildə "iqtisadi qüvvələr və maliyyə" bölməsi qalır. Bu bölmə də hazırdır, indi tərcümə edilir. Əgər texniki xarakterli maneələr ortaya çıxmasa ilk nüsxələr tezliklə nəzərdə tutulmuş yerlərə çatdırılacaqdır. Əslində texniki çətinliklərdən başqa (mətbəə və s) yaranacaq yeni şəraitlə bağlı digər dəyişikliklər də mümkündür. Sülh Konfransının işinin gedişinə və Müttəfiq Dövlətlərin keçmiş Rusiyadan ayrılmış hissələrə münasibətinə gəldikdə (bu barədə 7 №-li məlumatda geniş bəhs olunmuşdur) isə bizim bura hamıdan gec gəlməyimiz hələ gecikməyimiz demək deyildir.
Digər tərəfdən, unutmaq lazım deyil ki, bizim burada içərisinə düşdüyümüz həyat şərtləri bütün bu müddət ərzində, elə indinin özündə də diqqəti bütünlüklə bir iş üzərində cəmləşdirməyə imkan vermir. Bu bir ay ərzində meydana çıxan belə şərtlər silsiləsindən ikisinin üzərində dayanmaq lazımdır: birincisi, Könüllü Ordunun təcavüzkar hərəkətləri barəsində nəhayət bizə gəlib çatan xəbərlər; ikincisi, Qafqazda ingilislərin italyanlarla əvəz edilməsi ilə bağlı yeni qarşılıqlı münasibətlərin meydana çıxması. İyunun 13-də Vilsonun Lloyd Corcun, Klemanso, Orlando və Makinonun imzaları ilə dərc edilən və admiral Kolçak hökumətinin yarım tanınması sənədi təsiri bağışlayan məktubla əlaqədar tanış olduğumuz bu şərtlər, təbii ki, bizi həddindən artıq əsəbiləşdirir və Memorandumu tezliklə başa çatdırmaq istəyimizin qarşısını alır. Həmin tarixdən iyunun 23 - nə qədər və bundan sonra da biz bir tərəfdən Nümayəndə heyətinin yığıncaqlarını keçirmişik, digər tərəfdən isə ayrılıqda dağlılarla, daha sonra isə gürcülər və dağlılarla birlikdə ümumi iclaslara toplaşmışıq. Nəhayət, keçmiş Rusiyadan ayrılan və öz respublikalarını yaradan bütün yeni dövlətlərin - Estoniyanın, Gürcüstanın, Latviyanın, Şimali Qafqazın, Belorusiyanın, Ukraynanın və bizim birgə iclasımız olub. Bunun da nəticəsində Nümayəndə heyətimiz tərəfindən iyulun 5-də Kolçak hakimiyyətinin bütün keçmiş Rusiya ərazisində tanınma ehtimalı ilə bağlı etiraz notasından başqa (bax: məlumat № 7, səhifə 10, paraqraf 5) Konfransa aşağıdakı etiraz notaları verilmişdir: iyunun 17-də adları yuxarıda sadalanan bütün respublikalar tərəfindən, iyunun 23-də Azərbaycan, Gürcüstan və Şimali Qafqaz respublikaları adından notaların surətləri əlavə edilir. Qafqaz respublikaları adından iyunun 23-də verilmiş notada Kolçak və Denikin əleyhinə etirazlarımız bildirilir.
20 Nəhayət, Denikinin Şimali Qafqaz Respublikasının ərazisini işğal etməsi, Dağlı hökumətini və Parlamentini qovması, habelə onun Azərbaycan və Gürcüstan respublikaları üçün təhlükə törətməsi barəsində tanınmış sosial-demokrat, "Keçmiş Rusiya millətlərinin hüquqlarını müdafiə cəmiyyəti"nin sədri Albert Tomun təşəbbüsü ilə sayca dördüncü olan etiraz notası hazırlanmışdır. Bu etiraz notasını bizim Nümayəndə heyətinin üzvlərindən Ə. Şeyxülislamov və Məhərrəmov da imzalamışlar. Həmin sənəd bu günlərdə "Alliees"-in Müttəfiq Dövlətlərin Xarici işlər nazirlərinə təşəbbüskarın özü tərəfindən təqdim ediləcəkdir. Notanın surəti əlavə olunur.
Yuxarıda qeyd etdiyim ümumi yığıncaqlar və birgə çıxışlar, heç şübhəsiz, həm Qafqaz respublikalarının, həm də keçmiş Rusiya ərazisində yaranmış digər respublikaların Nümayəndə heyətlərinin daha da yaxınlaşmasına kömək edir. Biz hamı üçün arzu olunan hesab edilən belə bir addımı atmağa özümüzü borclu sayırıq. Qonşu respublikalarla yaxın münasibətlərin mövcudluğu isə daha sevindiricidir. Yeddi nömrəli məlumatımda mən Qafqaz respublikalarının siyasi-iqtisadi ittifaqda birləşməsi məsələsi ilə əlaqədar Dağlı – Gürcü - Azərbaycanlı Ümumi Komissiyasının yaradılması haqqında xəbər vermişdim. İqtisadi ittifaqın zəruriliyini dərk edən gürcü nümayəndələri Konfederasiya şəklində düşünülən siyasi ittifaqa münasibətdə axır vaxta qədər tərəddüdlü, bitərəf mövqedə dayanmaqdadırlar. Biz və Dağlı respublikasının nümayəndələri Memorandumlarımızda birləşmə tərəfdarı olduğumuzu bəyan edərək gürcüləri də öz tərəfimizə çəkmək məqsədi ilə bu məsələnin birgə müzakirəsini keçirdik. Konfederasiya ilə bağlı müzakirələr zamanı biz hər bir respublikanın öz muxtariyyətini saxlamasını da zəruri sayırıq. Dağlılarla iyunun 26-da keçirdiyimiz birgə iclasda onların tərtib etdikləri layihə oxundu. Layihədə Azərbaycan və Dağlı Respublikasının hökumətləri adından dərhal bütün hərbi ehtiyatların, xarici siyasət xəttinin, habelə iki dövlətin hərbi və xarici işlər nazirliklərinin büdcələrinin birləşdirilməsi təklif olunur. Xarakterinə görə bu sənəd iki dövlət arasında İttifaq Müqaviləsidir. İttifaq formasının hökumətlər tərəfindən işlənib hazırlanmış variantı Nazirlər Şurası tərəfindən təsdiq olunur. İyunun 29-da əvvəlcə öz Nümayəndə heyətimizin ayrılıqda, sonra isə hər iki heyətin birgə keçirilən iclasında həmin layihə müzakirə olundu. Bizim nümayəndələr hökumətə hazır layihənin göndərilməsini məqbul saymırlar. Ona görə də öz tərəfimizdən siyasi ittifaqa prinsipcə tərəfdar çıxaraq bu barədə hökumətimizə müvafiq məlumat verməyi təklif etdik. Tələb olunan layihənin işlənib hazırlanması artıq hökumətin öz işidir. həmin layihə isə Nazirlər Şurasında deyil, Parlamentdə təsdiq olunmalıdır. Nümayəndə heyətimizin qərarı barəsində məlumat verərkən onu da əlavə etməliyəm ki, dağlıların nümayəndələri nəinki fikrimizlə razılaşdılar, hətta əksinə, gəldiyimiz qənaətə artıq nə hökumətlərinin, nə də parlamentlərinin mövcud olduğu bir şəraitdə onların irəli sürdükləri ittifaq ideyasından boyun qaçırmaq kimi qiymətləndirdilər. Denikinin təcavüzkar hərəkətləri nəticəsində dağlı xalqların nümayəndələrinin düşdükləri ürək ağrıdan acınacaqlı vəziyyətin belə bir fikri formalaşdırdığını söyləməyə ehtiyac varmı? Bizim, həm də güman edirəm ki, bütün azərbaycanlıların, dağlılara, xüsusən də Dağıstana münasibətimiz taleyin bütün dönüklüklərinə baxmayaraq sevgi və qardaşlıq olub və bundan sonra da belə olaraq qalacaqdır. Sonda onu deməliyəm ki, Nümayəndə heyəti xalqlarımızın ümumi mənafeləri naminə indiyə qədər olduğu kimi bundan sonra da həm dağlılar, həm də gürcü təmsilçiləri ilə əlaqələrini davam etdirəcəkdir. İtaliyanın ölkəmizə gəlmə ehtimalları haqqında polkovnik Qabbanın hərbi Missiyasının tərkibində olmuş Valeri bizə birmənalı şəkildə məlumat verdi. Valeri iyunun 13-də mənim yanımda oldu, Zaqafqaziyanın iqtisadi durumunu çox tünd boyalarla təsvir edən, xüsusən də maliyyə vəziyyətinin artıq fəlakət həddinə yetişdiyini söyləyən Valeri yerli əhalinin ingilislərə münasibəti məsələsinə də toxundu və bildirdi ki, Azərbaycan hökuməti özü mümkün qədər çox italyan əsgərinin göndərilməsinə razılıq verib. Valeri daha sonra əlavə etdi ki, "əgər Sizin ölkənizə ordu göndəririksə, bu heç də işğalçılıq, yaxud jandarm rolu oynamaq məqsədi ilə edilmir, yalnız mədəni və iqtisadi məqsədlərə xidmət edir. Lakin məsələ buradadır ki, biz indiki mərhələdə bu ağır rolu öz üzərimizə götürməkdə çətinlik çəkirik. Mən bura Sizin fikrinizi öyrənməyə gəlmişəm. Qabaqcadan nəzərinizə çatdırıram ki, indiki halda məsələnin siyasi tərəfinə toxuna bilməyəcəyəm". Söhbətin sonrakı gedişindən məlum oldu ki, italyanlar ümumən onları dəvət etdiyimizi və gəlişlərinə razılığımızı hansı bir yolla bildirməyimizi istəyirlər. Vəziyyətin belə qeyri-müəyyənliyi Nümayəndə heyətimizdən ilk növbədə burada işlərin ümumi gedişi ilə daha təfərrüatlı şəkildə tanış olmağı, digər Nümayəndə heyətləri ilə görüşməyi, habelə Alliees-in - Müttəfiqlərin təmsilçiləri, nüfuzlu ictimai təşkilatlar, mətbuat və s. ilə əlaqə saxlamağı və yalnız bundan sonra artıq rəsmi çıxışlar etməyi, Konfransa Memorandum verməyi, broşüralar və s. buraxmağı tələb edir. Lakin bizdən asılı olmayan şəraitin tələbi ilə Nümayəndə heyəti öz planını dəyişməli və Memorandumu sona çatdırmağa tələsməli oldu. İndi mən bu işlə məşğulam.
Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|