9
məlumat Nümayəndə heyətinin sədri, yəni Ə. M. Topçubaşov tərəfindən imzalanmış və onun şəxsi möhürü ilə
möhürlənmişdir. Bütün bunlar Parisdən göndərilən sənədlərin əsli ilə tanış olduğumuza şübhə yeri qoymur.
Mətnin altından qırmızı və göy karandaşlarla çəkilmiş xətlər, onun kənarındakı müxtəlif işarələr və
qeydlər Ə. M. Topçubaşovun Parisdən göndərdiyi materialların Bakıda, Azərbaycan Cümhuriyyətinin
rəhbərləri, ilk növbədə isə baş nazir Nəsibbəy Yusifbəyli və xarici işlər naziri Məmməd Yusif Cəfərov
tərəfindən diqqətlə öyrənildiyini, buradakı işgüzar məsləhət və göstərişlərdən gənc dövlətin fəaliyyətinin
Avropa standartlarına və demokratiya prinsiplərinə uyğun şəkildə qurulmasında istifadə edildiyini göstərir.
1919-cu ilin noyabrında Azərbaycan dövlətçiliyi ideyasının müəlliflərindən biri olan Əlimərdanbəy
Topçubaşov özünün və Nümayəndə heyətinin digər üzvlərinin vətənlə, onun gələcəyi ilə bağlı fikirlərini ifadə
edərək Parisdən yazırdı:
"Doğrudur bizi hələ dövlət kimi tanımırlar. Lakin getdiyimiz hər yerdə hamıya artıq il yarımdan çox
dövlət kimi faktiki mövcud olduğumuzu bildirir, öz Parlamenti, hökuməti, inzibati sistemi, məhkəməsi,
məktəbləri, ordusu olan Azərbaycanın müstəqil yaşadığını göstəririk. Bu Azərbaycan bolşeviklərlə amansız
mübarizəyə tab gətirib. Deməli, azərbaycanlılar siyasi həyat qabiliyyətinə malikdirlər və özlərinin müstəqil
dövlətini qura bilərlər. Gücümüz çatdığı qədər, hətta gücümüz çatmasa belə, bu vəziyyəti qoruyub saxlamaq, bu
özünütəsdiqi mühafizə etmək lazımdır. Biz istərdik ki, hamı, bütün xalqımız indi müstəqil ictimai-siyasi həyata
qabil olduğumuzu sübut etmək üçün imtahan verdiyimizi yaxşı başa düşsün.
İnanırıq ki, buna gücümüz çatacaq. Çünki xalqımız, doğrudan da, qabiliyyətlidir, ölkəmiz isə təbii
sərvətlərlə zəngindir. Lakin bizdə indiyə qədər əxlaqi başlanğıca əsaslanan siyasi məktəb olmadığından geniş
xalq kütlələrinin öz gənc dövlətinin müəssisələrindən, qurumlarından nümunə götürməsi və yaşadığımız indiki
sınaq anının bütün ciddiyyətini dərk etməsi çox zəruridir. Paytaxt və rəhbər xadimlər - bax, Azərbaycana bütün
varlığı ilə xidmət etməyin nümunəsini geniş xalq kütlələrinə onlar göstərməlidirlər. Ümumi borc - xalqı səfərbər
etmək və onu müstəqil mövcudluq ideyası ətrafında sıx birləşdirməkdir. Çünki biz artıq şüurlarda geriyə dönüş
üçün yer olmadığına və ola bilməyəcəyinə əminik. Qarşımızda yalnız bir yol var - bu da Azərbaycanın
müstəqilliyinə aparan yoldur".
Həmin yolun ilk yolçuları, ilk bələdçiləri sırasında Əlimərdanbəy Topçubaşovun rəhbərliyi ilə Parisdə,
Versal sülh konfransında Azərbaycanın azadlığı və müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparan Nümayəndə heyətinin
üzvləri də vardır. Obyektiv tarixi səbəblər üzündən 1920-ci ildə xalqımız həmin müstəqillik yolu ilə sona qədər
gedə bilmədi. "Yoxdan yaradılmış bir ideal rəmzi" olan üçrəngli müqəddəs bayraq "qırmızı bir bezə
dəyişdirildi". Lakin M.Ə. Rəsulzadənin də yazdığı kimi, "yüzillik əsarət dərsi ilə ikiillik hürriyyət davası" xalqı
öz-özünü tanıtmışdı. Və təbii ki, həmin tanıtma, özünə qayıdış prosesində Ə.M. Topçubaşov, M.Ə. Rəsulzadə,
F. Xan-Xoyski və Azərbaycanın istiqlal yolunda son nəfəslərinə qədər çalışmış digər milli ruhlu, vətənsevər
ziyalıların və ictimai-siyasi xadimlərin böyük rolu olmuşdu.
Azərbaycan bu gün yenidən müstəqillik yolundadır. Bu gün keçmişin səhv və yanlışlıqlarından nəticə
çıxararaq öz sınanmış liderinin - prezident Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında müstəqillik yolu ilə irəliləyən
Azərbaycan xalqı eyni zamanda həm də Müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika olan cümhuriyyətimizin
dövlətçilik ənənələrini daha dərindən öyrənməlidir.
Təqdim olunan kitab həmin nəcib məqsədin gerçəkləşməsinə azacıq da olsa, kömək etmək məqsədilə
hazırlanmışdır.
Vilayət QULİYEV
filologiya elmləri doktoru, professor
10
I
№1
4-5 mart 1919-cu il
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI
NAZİRLƏR ŞURASININ
CƏNAB SƏDRİNƏ
Vaxt və yaşadığımız dövrün fövqəladə şəraiti Parisə, xalqlar konfransına yola düşmək üçün buraya
göndərilmiş Azərbaycan Sülh Nümayəndə heyətinin təşkili zamanı, fikrimcə yol verilmiş çatışmazlıqlar
üzərində geniş-dayanmağa imkan vermir.
Ona görə də müxtəsər olacağam və yalnız Nümayəndə heyətinin düşdüyü və indinin özündə də çıxış
yolu tapa bilmədiyi şəraitə toxunacağam.
Nümayəndə heyətimiz Konstantinopola yanvarın 20-də, Şimali Qafqazın və Gürcüstanın Nümayəndə
heyətləri ilə eyni vaxtda gəlmişdir. Heyətini tam şəkildə müəyyənləşdirəndən, tərkibinə bir neçə yeni əməkdaş,
tərcüməçi və xidmətçi dəvət edəndən, iş bölgüsü aparandan və təşkilat daxili vəzifələri aydınlaşdırandan (bax:
əlavə №1-4) sonra Nümayəndə heyəti buradan Parisə yola düşmək üçün imkanlar axtarmaq məqsədi ilə
fəaliyyətə başlamışdır. Əvvəlcə bu, bizə çox asan bir iş görünürdü, ortaya çıxan çətinliklərin yalnız texniki
xarakter daşıyacağı güman olunurdu. Başqa sözlə, işin bizə çətin görünən tərəfi buradan son dərəcə qeyri-ardıcıl
şəkildə, Marseldən keçməklə Parisə yollanan az saylı gəmilərin birində yer almaq sayılırdı.
Lakin mənim ingilis və fransız nümayəndələrinin hər biri ilə iki görüşümdən, Nümayəndə heyətinin
bəzi üzvlərinin ingilislərin Baş qərargahında olmasından, tərcüməçilərimizin ora göndərilməsindən, nəhayət
özümün Baş qərargaha, şəxsən gedişimdən sonra nəhayət aydın oldu ki, Parisə getmək məsələsi texniki
çətinliklərdən daha çox digər səbəblərlə əlaqədardır, bu səfərə istisnasız olaraq siyasi xarakterli mülahizələrə
görə maneçilik törədilir.
Digər Nümayəndə heyətləri də bu qənaətə gəlmişlər. Bizim bütün müraciətlərimizə, xahişlərimizə,
xatırlatmalarımıza, dəlillərimizə bir qayda olaraq eyni stereotip cavab verilirdi: "Sizin xatirənizə özümüzdən
asılı olan hər şeyi etməyə hazırıq. Səfəriniz barəsində Parisə və Londona teleqramla məlumat çatdırmışıq. İndi
cavab gözləyirik. Ümid edirik ki, üç gündən sonra müsbət cavab alınacaq və Siz yola düşəcəksiniz. Aldığımız
cavab haqqında Sizə məlumat verəcəyik".
Ancaq biz belə bir məlumat almadıq və hələ bu günə qədər də almamışıq. Mənə elə gəlir ki, ingilis və
fransız nümayəndəliklərini tələblərimizin haqlı olduğunu və Parisə mümkün qədər tez getməyimizin zəruriliyinə
inandırmaq üçün gətirdiyimiz əsaslar və dəlillər artıq tükənib... Ancaq təşəbbüslərimiz heç bir səmərə verməyib.
Onlar (ingilislər və fransızlar nəzərdə tutulur - tərc.) da öz tərəflərindən fəaliyyətimizdə qüsur
saydıqları bu və ya digər cəhətləri dərhal diqqətimizə çatdırmaq imkanını əldən buraxmırlar.
Belə cəhətlərdən biri kimi ingilislər və fransızlar Nümayəndə heyətimizin tərkibində Əhmədbəy
Ağayevin olmasını irad tuturlar. Məsələ buradadır ki, az qala Nümayəndə heyətinin gəlişinin ertəsi günü yerli
mətbuatın əsasən fransız dilində çıxan bir qismi, xüsusən də "Renaissence" adlı fransızdilli erməni qəzeti
Əhmədbəy Ağayevin əleyhinə amansız kampaniya başladı. Qəzet onu ittihadçıların (İttihad və Tərəqqi partiyası
nəzərdə tutulur. - tərc.) lideri, türk Parlamentində və mətbuatında ittihadçıların qızğın təmsilçisi və fəal
nümayəndəsi, müttəfiq dövlətləri əleyhdarı kimi qələmə verir. İttihad və Tərəqqi partiyasının, xüsusən də Tələt-
Ənvar kabinəsinin bütün günahları Əhmədbəyin ayağına yazılır.
Onun haqqında təhqiqat başlanıb. İki dəfə məni də sorğu-suala tutdular. Nəhayət elan etdilər ki,
Azərbaycan Nümayəndə heyəti Əhmədbəy Ağayevi özü ilə aparmamalıdır. "Bu bizim məsləhətimizdir. O, türk
jurnalisti və türk Parlamentinin üzvü kimi, bizim əleyhimizə danışan və yazan bir adam kimi arzuolunmaz
şəxsdir". Mənim onun əslən Qarabağdan olması, Azərbaycan Parlamentinə üzv seçilməsi, Nümayəndə heyəti
üçün son dərəcə zəruri adam hesab edilməsi ilə bağlı bəyanatlarım şübhələri dağıda bilmədi. General Tomson
tərəfindən Əhmədbəy Ağayevə verilən zəmanət məktubu da heç bir rol oynamadı.
"Renaissence" qəzeti isə bizim Nümayəndə heyətini "1ndiserabIe" ("miskin" - tərc.) adlandırmışdır.
Yeri gəlmişkən, gürcü Nümayəndə heyətinin adı belə arzuolunmaz heyətləri sırasında çəkilmişdir. Bu
Nümayəndə heyətinin əsas təmsilçiləri olan Çxeidze və Sereteli ""Renaissence" qəzetinin fikrincə "Soviet"in
(Petroqraddakı Fəhlə, Əsgər və Kəndli Deputatları Soveti) başçıları kimi indi də Parisə yollanırlar ki, orada
bolşevizm ruhlu sosializmi inkişaf etdirsinlər".
Əlbəttə, bunlar hamısı yersiz iradlardır, çünki siyasi xarakterli ən əsas mülahizə (bunun belə olduğuna
qətiyyən şübhə yeri yoxdur) Mütəffiqlərin Konfransda yalnız ümumi bir Rusiya məsələsini gündəliyə çıxarıb
həll etmək arzusudur. Onlar yeni yaranmış hökumətlərin təmsilçilərini Konfransa buraxmaq istəmirlər,