11
ümumrus məsələsinin həlli üçün artıq çoxdan Parisdə məskunlaşan Sazanovun, Lvovun, Maklakovun və
başqalarının əl altında olmalarını istəyirlər.
Heç şübhəsiz ki, bu arzunun həqiqətə çevrilməsi ilə bağlı yanvarın sonunda Prinkipo adasında
(Konstantinopol yaxınlığındakı Prins adalarından biri) bolşeviklər də kənarda qalmamaq şərti ilə keçmiş
Rusiyanın müxtəlif hissələrində meydana çıxmış yeni dövlətlərin təmsilçilərindən ibarət ayrıca bir Konfrans
çağırılması məsələsi gündəliyə daxil edilmişdir.
Biz hamımız qeyri-müəyyən vəziyyətdə qalmışdıq. Lakin Parisdən nəzərdə tutulan Konfrans haqqında
teleqraf vasitəsilə biri-birinin ardınca yeni xəbərlər gəlməkdə davam edirdi. İngilis zabitləri isə buradan
(İstanbuldan - tərc.) "Rusiya" konfransının keçirilməsi üçün münasib bina axtarmaq məqsədilə Prinkipo adasına
yola düşmüşdülər.
Bütün bunlarla eyni zamanda ingilis və fransız nümayəndələri bizə Prinkipo adasında keçiriləcək
konfransın nəticəsini gözləməyin zəruri olduğunu bildirirdilər.
Bu məcburi və xoşagəlməz gözləmə zamanı, fevralın 13-də gözlənilmədən, Çxeidze və Sereteliyə Parisə
getmək üçün icazə verilməsi xəbərini aldıq.
Bu fakta müxtəlif izahlar verilir. 1. Çxeidze və Sereteliyə "rus ictimai xadimləri" kimi icazə veriblər; 2.
Onlar fransız sosialist qruplarının təzyiqi altında sosialist kimi icazə alıblar; 3. "Shoqsheq 1a Qette" (qadın,
gözəl cins - tərc.) amili-səfəri onlar üçün Sertelinin bacısının yaxın tanışlarından olan bir fransız "So1ope1"-i
(polkovnik - tərc). təşkil edib. Yeri gəlmişkən, Seretelinin bacısı onun özü ilə birlikdədir və bir fransızda
ərdədir.
Gürcü Nümayəndə heyətinin qalan hissəsi buradadır. Çxeidze vö Sereteli hələ Parisə çatmayıblar, 3-4
gün bundan əvvəl onların həbs edilmələri barəsində şayiə yayıldı. Necə və harada həbs ediliblər - məlum deyil.
Bu hadisədən sonra mən fransız nümayəndəsinin yanında olanda və belə ədalətsiz münasibətin bizə
necə pis təsir etdiyini ona söyləyəndə nümayəndə cavabında bildirdi ki, Parisdən gürcü heyətinin iki təmsilçisini
göndərmək barəsində əmr alınıb, gürcülər özləri isə Çxeidze və Seretelini seçiblər.
"Bəs bizim Nümayəndə heyətindən heç kim getməyəcək?" "Gedəcək, yalnız iki nəfər, iki nəfər də
dağlılardan".
Lakin həmin vaxtdan (fevralın 14-dən) sonra bu iki nəfər məsələsi də yerli-dibli unudulub. Prinkipo
adasındakı Konfransla bağlı təşəbbüs də eyni şəkildə yaddan çıxıb. Yalnız iki gün bundan əvvəl (martın 2-də)
teleqram aldıq ki, Prinkipo adasındakı Konfrans məsələsi qəti şəkildə gündəlikdən çıxarılıb. Buna da səbəb
bolşeviklərin Konfransda iştirakla bağlı dəvətə qeyri-qənaətbəxş cavab vermələri olub.
Beləliklə, yenə də əvvəlki siyasi xarakterli mülahizələr ("Rusiya məsələsinə" kompleks şəkildə baxmaq
- tərc.) qüvvədə qalır.
Yuxarıda adlarını çəkdiyim Nümayəndə heyətlərindən başqa indi Donun, Kubanın nümayəndələri və
Ukraynanın təmsilçisi də buradadır. Biz Don (Q. İ. Karaev) və Kuban (L. L. Bıç - keçmiş Bakı şəhər başçısı)
nümayəndələrinin birgə nahar dəvətini qəbul etdik. Gürcülərin və dağlıların da iştirak etdikləri nahar zamanı
Parisə getmək üçün icazə alınması məsələsində birlikdə fəaliyyət göstərmək haqqında qərar qəbul olundu.
Nümayəndə heyətlərinin təmsilçilərindən ibarət Məsləhət Şurası yaradıldı. Lakin gürcü Nümayəndə heyətinin
hazırda Çxeidzeni əvəz edən müvəqqəti sədri Rtsxiladze Məsləhət Şurasının tərkibindən çıxdığını bildirdi.
Özünün bu addımını sədrin səfərə yola düşərkən onsuz siyasi xarakterli heç bir qərar qəbul etməmək
barəsindəki müvafiq təlimatı ilə əsaslandırdı.
Mən də bu cür xarakterli birgə addımlar atılmasının əleyhinə olduğumu bildirdim. Ona görə də
kubanlıların hələ Odessada ikən yazdıqları memorandumu rədd etdik. Mən yazdığım memorandum layihəsini
təklif etdim. həmin sənəd də öz növbəsində digərləri tərəfindən qəbul olunmadı. Səbəb bu memorandumda
Rusiyanın tərkibindən çıxmaq məsələsinin çox kəskin şəkildə qoyulması idi. Belə olduqda yeni memorandum
hazırladıq (mənim düzəlişlərim əsasında redaktə edildi). Bu memorandumdan yeni hökumətlərin təşkili və
onların xarakteri məsələsi çıxarılmışdı.
Gürcülər bu dəfə də irəli sürülən təklifə qoşulmaqdan imtina etdilər. Ukraynanın burada Nümayəndə
heyəti deyil, yalnız bir təmsilçisi olduğundan bizim, habelə, Donun, Kubanın və Dağlıların Nümayəndə
heyətləri (yalnız sədrlər) memorandumu imzaladılar və dünən ingilis Ali komissarına (admiral Vebb) təqdim
etdik. O, fransız komissarı ilə (admiral Amet) danışacağına söz verdi. Bu gün, yaxud da sabah fransız
komissarının yanında olacağıq, habelə İtaliya və Amerika komissarları ilə də görüşəcəyik. Təqdim etdiyimiz
memorandumun surətini fransız dilinə tərcüməsi ilə birlikdə (əlavə №7), habelə qəbul olunmamış digər iki
memorandum layihələrini (əlavə № № 5,6)25, eləcə də "rus siyasi xadimlərinin" Parisdəki nümayəndə heyətinin
hazırladığı sənədin tərcüməsini (əlavə № 8) göndərirəm.
Güman edirəm ki, əvvəl-axır icazə alınacaq. Lakin hətta Parisdə də Müttəfiq Dövlətləri inandırmaq
çətin ki, mümkün olsun. Çünki onlar hələ də vahid Rusiya mövqeyində möhkəm dayanır, Finlandiya və Polşa
istisna olmaqla yeni yaranmış hökumətlərin müstəqilliyini tanımamaq siyasəti yürüdürlər.
Lakin bununla belə, məncə, artıq zəif də olsa, işıq görünür: Paris Konfransı bütün Cənubi Rusiyanın
siyasi-sosial və iqtisadi vəziyyəti ilə tanış olmaq üçün xüsusi missiya göndərir. Missiya 30 nəfərdən ibarətdir.
12
Onun əksər üzvləri amerikalılardır. Missiya üç hissəyə ayrılmışdır. Bir hissə məxsusi olaraq Qafqaz üçün
nəzərdə tutulmuşdur.
Dünən Qafqaz bölməsinin şefi, amerikan "colonel"-и Benjamin Burges Moore mənim
yanımda oldu. O, rusca yaxşı danışır. Mən və Məmməd Həsən Hacınski onunla söhbət etdik. Aşağıdakı
suallarına cavab verdik: 1. Siyasi və iqtisadi baxımdan Azərbaycan müstəqil yaşaya bilərmi? 2. Bunun üçün
sizin maddi və mənəvi gücünüz çatarmı? 3. Qafqazda, yaxud Zaqafqaziyada federasiya, yaxud konfederasiya
yarana bilərmi? 4. Əkər Rusiya Federativ Respublikası qurularsa, Azərbaycan onun tərkibinə daxil olmaq
istəyərmi? 5. Hər hansı başqa bir dövlətin sizə öz təsiri altına almasının mümkünlüyü barəsində
düşünürsünüzmü?
Yazdığım memoranduma uyğun birinci və ikinci suallara müsbət cavab verdikdən sonra mən məhz indi,
Müttəfiq Dövlətlərin, görünür, ermənilərin artıq həddini aşan tələblərini qəbul etməyə hazır olduqları, onların
isə bundan faydalanaraq bizim Federasiyaya qoşulmaq istəmədikləri, əksinə, hələ bu azmış kimi Türkiyənin və
Azərbaycanın hesabına Böyük Ermənistan yaratmağa can atdıqları bir şəraitdə Qafqaz Federasiyası təşkili
ideyasına şübhə ilə yanaşdığımı bildirdim. Dördüncü suala da mənfi cavab verdim. Beşinci sualın cavabında
ölkəmizlə bağlı heç bir maddi mənafeyi olmayan, lakin bizə himayədarlıq etmək məsələsində əxlaqi və
ümumbəşəri xarakterli Vilson prinsiplərinə əsaslanan Amerikanın Azərbaycana təsir göstərmə imkanı olan bir
dövlət kimi adını çəkdim.
Görünür, cənab Moore ümumiyyətlə, söhbətimizdən razı qaldı. Yazdığım memorandumun bir nüsxəsini
məmnuniyyətlə qəbul etdi və vidalaşarkən məndən ölkəmizdə görüşüb fikir mübadiləsi apara biləcəyi bir neçə
şəxsi ona nişan verməyimizi xahiş elədi. Belə bir yardım göstərəcəyimizə söz verdik. O, bu gün Batuma yola
düşür. Tiflisdə yaşayacaq, lakin Bakıya da mütləq gələcək. Qafqazda üç aydan artıq qalacaq. Onun bizə
ünvanlandığı sualları mən daha əvvəllər müzakirə üçün Nümayəndə heyətimizin üzvlərinə təqdim etmişdim
(bax: əlavə № 9).
Ümumi vəziyyətin və bizim öz vəziyyətimizin tam qeyri-müəyyənliyinə diqqəti cəlb etməklə məlumatı
bitirirəm. Sizinlə teleqraf bir yana qalsın, adi yolla, heç olmazsa, kuryerlər vasitəsilə də əlaqə saxlamaq
imkanlarının mümkün olmamasına son dərəcə təəssüflənirəm. Siz ki, həftədə bir dəfə kuryer göndərməyə söz
vermişdiniz. Özümə qalsa, mən hər həftə həmin vasitədən istifadə etmək istərdim. Lakin heyhat... yaşadığımız
günlərin ağır şəraiti nəticəsində bu tamamilə imkan xaricindədir. Ancaq buna baxmayaraq mən əlaqə yaratmaq
yollarını sınaqdan keçirdim və yanvarın 19-da Nümayəndə heyətinin hələ də Parisə yola düşə bilməməyi və
icazə gözləməsi barəsində ingilislərin Baş qərargahına, Sizin adınıza teleqraf göndərdim.
Teleqramı məndən qəbul etdilər. Ancaq Siz onu almışsınızmı? Məlum deyil.
Bu qeyri-müəyyənlik və sabah nə baş verəcəyindən xəbərsizlik məni maddi vəsaitlə bağlı məsələyə də
toxunmağa vadar edir. Söz yoxdur ki, Nümayəndə heyəti böyük məbləğdə pulla təmin olunub və üzvlərimiz,
mənim fikrimcə, hətta lazım gəldiyindən də artıq məvacib alırlar. Lakin burada qalacağımız vaxtın qeyri-
müəyyənliyi, habelə Parisə gedəcəyimiz təqdirdə ortaya çıxacaq məsrəflər indidən Nümayəndə heyətinin zəruri
xərclərinin və dikər ehtiyaclarının ödənilməsindən ötrü lazımi anda vəsait alması üçün zəruri tədbirlər
görülməsini tələb edir. Nümayəndə heyətində bu məsələ müzakirə edilib və üzvlər məni Sizə bunları bildirməyə
vəkil ediblər. Heyət yola düşərkən ayrılan məbləğ miqdarında yeni vəsaitin etibarlı adamla birbaşa
Konstantinopola göndərilməsi daha məqsədə uyğun olardı. Yaxud vəsaiti general Tomsonun köməyi ilə
ingilislərin Baş Qərargahı vasitəsilə bura köçürmək mümkündür.
Bir də təkrar edirəm-bütün bunları pul tələbi kimi başa düşməyin, indiki şəraitin rabitə çətinliklərindən
doğan ehtiyatlılıq kimi qəbul edin. Yeri gəlmişkən, bahaçılığı və qaldığımız oteldəki xalis soyğunçuluğu da
nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm. Burada rus rublu hər gün öz dəyərini itirir. Məsələn, beş gün bundan əvvəl
10000 Nikolay rubluna 909 türk lirəsi və 1060 ingilis funt-sterlinqi almaq mümkün idi. Dünən isə eyni
miqdarda rus rubluna artıq 882 türk lirəsi və 1041 ingilis funt sterlinqi verilirdi. Konstantinopol birjası rus
pulları ilə doludur. Bu pullar içərisində kerenkaları (Müvəqqəti hökumət dövründə tədavülə buraxılmış kağız
pullar - tərç.) demək olar ki, qəbul etmirlər, yaxud da 1000 kerenkaya 300 rubl verirlər.
Bütün bu mülahizələri nəzərə alanda, yuxarıda bəhs etdiyim ehtiyatlılığın səbəbi aydınlaşır. Yoxsa,
qürbət yerdə xoşagəlməz vəziyyətdə qala bilərik.
Nə etmək olar? Xaosun hökm sürdüyü bir şəraitdə qənaət etməklə bağlı bütün arzulara baxmayaraq,
xərclər də bu xaosun xarakterinə uyğunlaşır.
Düşünürəm ki, hətta xaosla da barışmaq mümkündür. Bir şərtlə ki, həmin xaosdan arzuladığımız dünya
yaransın. Elə bir dünya ki, onun uğrunda mübarizədə adam itirdiyi qüvvə və vəsaitə nəinki heyfsilənir, hətta
özünü tamamilə qurban vermək istəyir.