Eimi redaktor: Rəyçilər: Ağasəlim Ələsgərov

ümumi daxili məhsulun artım tempinə münasibətdə qeyri-bərabər olmuşdur. Apanlan 

sərt pul-kredit siyasəti maliyyə sabitliyini təmin etmiş və qlobal çağınşİara ölkənin 

mövqeyini möhkəmləndirmişdir. 2006-cı ilin deno- menasiyasmdan sonra, yəni ilin 

axınna 2005-ci illə müqayisədə məcmu pul kütləsi (M2) 2,7 dəfə artmışdır. Ümumi 

daxili məhsulun artımı isə 1,5 dəfə təşkil etmişdir (nominal qiymətlə). Bu meyl, bir 

tərəfdən, əvvəllər ölkədə milli pulun dövriyyədə az olmasım və əməliyyatlarda xarici 

valyutanın geniş istifadə olunduğunu, digər tərəfdən, denominasiyadan sonra daxili 

bazarda milli valyutamn xarici valyutam əvəz etməsini əks etdirir. Ancaq 2006-cı ilin 

ortalannda  Azərbaycan  höküməti  nağd  pul  dövriyyəsinin  azaldılması  və  bankların 

vasitəsi ilə nağdsız dövriyyənin genişləndi-rilməsi barədə məsələ müzakirə edərək, 

Mərkəzi  Banka  müvafiq  tövsiyyələr  təklif  etmişdir.  Həyata  keçirilən  tədbirlərə 

baxmayaraq,  2013-cü  ildə  2010-cu  illə  müqayisədə  dövriyyədə  nəğd  pul  (Mo)  1,9 

dəfə artaraq, geniş mənada pul kütləsinin 

(M3) 

55 faizini təşkil etmiş və 10,5 milyard 

manata bərabər olmuşdur. 

İqtisadi  ədəbiyyatda  ölkə  iqtisadiyyatımn  pul  kütləsi  ilə  təmin  olunma 

səvİ

5^əsini müəyyən etmək məqsədilə «ümumi milli gəlir» göstəricisindən istifadə 

etmək tövsiyyə olunur. Ancaq praktikada ən çox «ümumi daxili məhsul»un əsasında 

monetizasiya  göstəricisini  müəyyən  edirlər.  Pul  aqre-  qatlanndan  isə  M2-İ,  yəni 

banklardan  kənardakı  nağd  pullan,  manatla  tələb  edilənədək,  müddətli  əmanət  və 

depozitləri özündə birləşdirən pul aqreqatı qəbul edilir. Azərbaycan Respublikasımn 

Mərkəzi Bankı isə bu məqsədlə ümumi daxili məhsulun ancaq qeyri-neft sektorunda 

yaradılan hissəsini, yəni bu göstəricinin 45-50 faizini hesablamalarda istifadə edir. 

Yuxanda qeyd olunan yanaşmamn hamısım rəhbər tutaraq, biz Azərbaycan iqtisadiy- 

yatımn pul təminatımn müasir vəziyyətini qiymətləndirmiş və onu MDB və inkişaf 

etmiş  ölkələrlə  müqayisə  etmişik.  Öncə  onu  qeyd  edim  ki,  ülkə  iqti-  sadiyyatımn 

tarazlı  inkişafı  üçün  mühüm  əhəmiyyəti  olan  pul  təminatının  aşağı  olması  alıcılıq 

qabiliyyətli tələbi məhdudlaşdınrdı, iqtisadi artıma investisiya fəallığmı zəiflədirdi. 

Ancaq inflyasiyamn )diksək olduğu dövrdə Pul qıtlığı siyasəti 1991-1995-ci illərdə 

öz  müsbət  funksiyasım  yerinə  yetirmişdir.  O  dövrdə  ölkənin  pul  bazannda  böyük 

məbləğdə xarici valyuta mövcud olmuşdur. Bu, bir faktdır ki, o dövrdə praktikada 

böyük həcmli maliyyə və ticarət əməliyyatları əsasən xarici valyutamn vasitəçiliyi ilə 

həyata  keçirilirdi.  Mənzillərin  satışı  və  icarə  haqqı,  daşınmaz  əmlakla  digər 

əməliyyatlar belə valyutalarla apanlırdı. Belə ki. Mərkəzi Bankın məlumatlanna görə 

2005-ci  ilin  əvvəlinə  Azərbaycanda dövriyyədə  5  milyard  ABŞ  dollan  məbləğində 

xarici  valyuta  olmuşdur  (31,  08.12.2004).  2004-cü  ildə  dövriyyədə  olan  milli 

valyutanı da buraya əlavə etməklə müəyyən etmişik ki, dövriyyə- dəki məcmu pul 

kütləsinin ümumi daxili məhsula faktiki nisbəti 65,6 faizə bərabər olmuşdur. Bu da 

inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə, demək olar ki, 

437 

---

eyni  səviyyədir.  XX  əsrin  70-80-cı  illərində  Azərbaycanda  bu  göstərici  70  faiz 

olmuşdur; İqtisadiyyatm monetizasiya göstəricisi (M

2 pul kütləsinin ümumi daxili 

məhsula  nisbəti)  2010-cu  ildəki  14,5  faizdən  2012-ci  ildə  20,4  faizədək 

yüksəlmişdir.  Pul  kütləsinin  orta  illik  dövriyyəsi  6,9  dəfədən  4,9  dəfəyədək 

azalmışdır. Bu müsbət tendensiya hesablamalann digər variantla- nnda da müşahidə 

olunur.  M2  pul  kütləsinin  qeyri-neft  sektorunun  ümumi  daxili  məhsuluna  nisbəti 

38,4  faizdən  40,1  faizə,  bütünlükdə  ölkənin  ümumi  milli  gəlirinə  nisbəti  isə  18,2 

faizdən 18,7 faizə qədər artmışdır. 2012-ci ilin axmna manatla geniş pul kütləsi (M2) 

2010-cu ilə nisbətən 1,8 dəfə artaraq 10997 mln. manata çatmışdır. Bu da ilin axmna 

doğru sosial ödənişlərin və digər əhəmiyyətli büdcə xərclərinin həyata keçirilməsi 

ilə bağlı olmuşdur. Pul kütləsinin artımı həm bank sistemindən kənar nağd pulun, 

həm  də  qeyri-  nağd  pul  kütləsinin  artımından  qaynaqlanmışdır.  01.01.2013-cü  il 

vəziyyətinə bank sistemindən kənar nağd pul 2010-cu ilə nisbətən 2,2 dəfə artmış və 

məcmuə pul kütləsinin 67 ftıizini təşkil etmişdir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, MDB 

ölkələrində  pul  kütləsinin  (M2)  ümumi  daxili  məhsula  nisbəti  15  faizdən  40  faiz 

intervalmda  dəyişməklə,  Qazaxıstanda  31  faiz,  Moldovada  35  faiz,  Rusiyada  40 

olmuşdur  ki,  bu  da  Azərbaycanla  müqayisədə  1,5-2  dəfə  çoxdur.  Bu  göstərici 

Avstriyada, Almaniyada, Fransada, İtaliyada, İspaniyada, Avstraliyada və ABŞ-dä 

78,2 faizdən (Fransa) 116,2 faizə (Almaniya) qədər dəyişir. Bu ölkələrdə orta illik 

pul  dövriyyəsi  0,6-1,3  dəfə  təşkil  edir  (82,  s.  194-195).  Müqayisədən  göründüyü 

kimi  Azərbaycan  iqtisadiy-  yatmm  pul  təminatı  nəinki  inkişaf  etmiş  ölkələrlə 

müqayisədə, hətta MDB ölkələrinə nisbətən də xeyli zəifdir. Bu, təkcə rəqəmlərin 

müqayisəsi ilə yox, ölkənin iqtisadi həyatmda da hiss olunur. Eyni zamanda diqqəti 

Azərbaycamn Mərkəzi Bankmm yanaşmasına da cəlb etmək istərdim. Başqa sözlə 

iqtisadiyyatm  monetizasiya  göstəricisini  hesablayarkən  qeyri-neft  sektorunun 

ÜDM- nun əsas götürülməsi məsələsini demək istəyirəm. Rusiya və Qazaxıstamn 

ixracatmda, Azərbaycan kimi, xammal və yanmfabrikatlar {neft, qaz və s.) üstünlük 

təşkil edir. Ancaq pul kütləsinin ÜDM-na nisbəti Azərbaycanla müqayisədə, əvvəl 

deyildiyi  kimi,  bir  neçə  dəfə  yüksəkdir.  Onu  da  qeyd  etmək  zəruridir  ki, 

Qazaxıstanda pulun illik dövriyyəsi 6 dəfə, Rusiyada 4, Belarusiyada, Özbəkistanda 

və Ukraynada 3, Çində 5-6 dəfə olduğu halda, Azərbaycanda bu göstərici 2005-ci 

ildəki 15 dəfədən 2012-ci ildə 5 dəfəyə qədər azalımşdu:. inkişaf etmiş ölkələrdə bu 

göstərici  1,5-2  dəfə  intervalmda  dəyişilir.  Hesablamalarımız  göstərir  ki,  əgər 

2000-2005-ci  illərdə  ümumi  daxili  məhsulun  bir  manat  artımma  məcmu  pul 

kütləsinin 8 qəpik artımı düşmüşdürsə, 2010-2012-ci illərdə bu göstərici 1,41 manat 

olmuşdur.  Bu  artım  iqtisadiyyatm  pul  təminatına  müsbət  təsir  göstərmiş  və 

monetizasiya  göstəricisi  xeyli  yaxşılaşmışdır.  Ancaq  nəzərə  ^maq  lazımdır  ki, 

Azərbaycanm  iqtisadi  strukturunun  spesifik  xüsusiyyəti  olan  neft  amili  bu 

göstəricinin də 

438 

---