17
1912
10408 7799 7745 54 74,9
1977
493480 14785 5672 9113 3,0
1913
10281 7669 7591 78 74,6
1978
571529 14155 5335 8820 2,5
1914
10013 7101 7005 96 70,9
1979
585571 13058 4900 8158 2,2
1915
10138 7481 7368 113 73,8
1980
603207 13054 4850 8204 2,2
1916
10826 7894 7779 115 72,9
1981
609000 12626 4703 7923 2,1
1917
8800 6646 6531 115 75,5
1982
613000 11664 4666 6998 1,9
1918
4146 3435 3386 49 82,9
1983
616300 11545 4286 7259 1,9
1919
4448 3739 3690 49 84,1
1984
612700 11572 4057 7515 1,9
1920
3851 2915 2869 46 75,7
1985
595291 12677 3909 8768 2,1
1921
3781 2437 2391 46 64,5
1986
614752 12659 3902 8757 2,1
1922
4658 2945 2883 62 63,2
1987
624177 12203 3734 8469 2,0
1923
5277 3485 3406 79 66,0
1988
624326 11200 3417 7783 2,0
1924
6064 4125 4045 80 68,0
1989
540800 10723 3023 7700 2,0
1925
7061 4663 4552 111 66,0
1990
515900 9927 2582 7345 1,9
1926
8318 5514 5383 131 66,3
1991
461900 9749 2249 7500 2,1
1927
10285 6810 6680 130 66,2
1992
399500 9409 2009 7400 2,4
1928
11625 7574 7443 131 65,2
1993
354600 9483 1983 7500 2.7
1929
13684 8683 8556 127 62,5
1994
317800 9563 1790 7773 3,0
1930
18451 10521 10334 187 57,0
1995
306800 9161 1624 7537 3.0
1931
22392 13153 12724 429 58,7
1996
301200 9100 1575 7525 3,0
1932
21414 12181 11515 666 56,9
1997
305600 9622* 1563 7459 3,1
1933
21489 15327 14722 605 71,3
1998
303300 11422* 1578 7474 3,8
1934
24218 19183 18537 646 79,2
1999
305057 13807* 1526 7466 4,5
1935
25218 19340 18767 573 76,7
2000
312676 14116* 1511 7505 4,5
1936
27427 20557 19814 743 75,0
2001
348098 14612* 1596 7416 4,2
* Qeyd: 1997-ci ildən başlayaraq ABƏŞ nefti də ümümrespublika neft hasilatına əlavə edilmişdir.
** Qeyd: Statistik məlumat yoxdur.
Cədvəldən
göründüyü kimi, neft hasilatına qeyd etdiyimiz ilk mərhələdə siyasi hadisələrin
1901-1903-cü illər dünya böhranı, 1905-ci il Rusiya inqilabı, 1914-cü il-I Dünya müharibəsi,
1917-ci il Oktyabr çevrilişi və digər siyasi hadisələrin təsiri mühüm olmuşdur.
«Neft-güc» düsturu Birinci cahan savaşının döyüş meydanlarında öz təsdiqini
tapmışdır. Bu qəbildən bir tarixi faktı da vurğulamaq lazımdır ki, 1918-ci ildə Bakı neftini ələ
keçirmək üçün Almaniya böyük təşəbbüslərə baş vurdu. Almanlar əvvəlcə türk qoşunlarının
Bakını almasını stimullaşdırmış, sonra isə türk ordusunun geri çağrılmasının neftlə
əvəzləndirilməsini Leninlə sövdələşdirmişlər. Lakin buna baxmayaraq, türklər soydaşlarının
köməyinə gələrək Bakını ələ keçirmişlər.
Rusiyada vətəndaş müharibəsi illərində də bolşevik hakimləri ilə yanaşı çar generalları
da Bakı neftinə sahib olmağın yeni planlarını cızırdılar. Hələ bu müharibənin qızmar
gedişində çar Rusiyasının cənubdakı hərbi qüvvələrinin baş komandanı, general A.Denikinin
Ənzəlidə Qərb sahibkarları ilə neft müqavilələri bağlaması hadisəsi də baş vermişdir.
Rus kampaniyasında Bakını və Qafqaz neft yataqlarının alınması qeyd olunduğu kimi
Hitler strategiyasının əsas planlarından biri olmuşdur. Neftə mübtəla olan III Reyx
strateqlərinin 1942-ci ildə planlaşdırdığı yeni hücum planı «Blau» Qafqaz neftinin və sonrakı
mərhələdə İran və İraqın yeni yataqlarından yararlanmasını nəzərdə tuturdu. Stalinqrad
ətrafı döyüşdə feldmarşal Manşteyn Hitlerdən Qafqazdakı ordunun bu cəbhəyə
yönəldilməsini israrla təvəqqə edəndə diktator qoşunların Bakı neftinin ələ keçirilməsinə
səfərbər edildiyini və bunun son dərəcə müharibəni udmaq mühüm və vüsətli olmasını
bildirmişdir.
XX əsrin ilk illərində iqtisadi gərginliklərlə də müşayiət olunan siyasi hadisələrin
Azərbaycanın neft sənayesində əks olunması 1918-ci ildə apogeyə çataraq 1921-ci ilə qədər
davam etmişdir. Bu tarixi dövrdə Azərbaycan Demokratik Respublikası mərhələsi də dünyəvi
hadisələrin
mühüm tərkib hissəsi kimi, siyasi çaxnaşmalar, iqtisadi təzadlarla əhatə olunaraq ölkə
iqtisadiyyatında əsaslı dönüş, o cümlədən, neft-qaz hasilatında irəliləyişi tam təmin etməyə
18
müvəffəq olmamışdır. Vurğulanan tarixi mərhələ Ə.M.Topçubaşov, M.Ə.Rəsulzadənin
əsərlərində geniş şərhini və əksini tapmışdır.
Mövcud qısa zaman kəsiyində vətənsevər insanların tənəzzülə uğramış neft sənayesinin
dirçəltməyə yönəlmiş cəhdləri səmərəli olmamış, bu ərəfədə kapitala sahibləri bolşevik
qovğasından çəkinərək öz konsessiyalarından
vaz keçməyə, sahələri dəyər-dəyməzinə satmağa
qərar vermişlər. Nəhayət, XI Qızıl Ordunun Bakı işğalı, Azərbaycan dövlətçiliyini qəsb edərək
respublikanın həm siyasi, həm iqtisadi həyatında yeni uzun bir mərhələsinin əsasını qoymuşdur.
1.3. Direktiv-planlı hasilat mərhələsi
Bolşevik istilasının Azərbaycan neft tarixində 70 il davam edən mərhələsi şərti olaraq dörd
submərhələyə-SSRİ-nin II dünya müharibəsinə qatılması, müharibə və sonrakı quruculuq illəri,
dənizdə intensiv hasilatın başlanması, 1980-ci ildən başlanan tənəzzüllü meyllərdən
müstəqilliyinin bərpasına qədərki dövrləri əhatə edir. 28 aprel 1920-ci ildə Bakıya
daxil olan
bolşeviklər bir ay keçməmiş 24 mayda neft sənayesinin milliləşdirmək barədə dekret qəbul
etdilər. Bolşevik hakimiyyəti illərində mərkəzləşən neft-qaz sənayesinin kompleks strukturda,
həmçinin ixtisaslaşmış sahələrin birliyində formalaşdırmağa başlamışdı. Bütün neft sənayesini
bir struktur altında nəzarətə gətirmək üçün respublika tarixində ilk dəfə olaraq neft sənayesinə
rəhbərlik edən vahid qurum «Azərneftkomitə» təşkil edildi. Komitəyə böhrana uğramış neft
sənayesini bərpa etmək, onun yüksəliş yoluna yönəlməsi üçün geniş səlahiyyətlər verildi. Belə
səlahiyyətlərin indi yalnız ARDNŞ-lə müəyyən qədər müqayisə etmək olar.
Lakin elə meyarlar
var ki, «Azərneftkomitə» müasir TMK-lar qədər «diplomatik immunitetlər»ə malik idi. Belə ki,
1921-ci ildə onun sərbəst barter əməliyyatları keçirmək hüququ, dünyanın 10-dan çox iri
şəhərlərində nümayəndəliyi, digər imtiyaz və səlahiyyətləri mövcud idi.
1921-ci ildə hasilat nisbi müqayisədə 33 il öncə 1888-ci ildəki səviyyə ilə uzlaşırdı. Bu,
1901-ci ildəki səviyyədən 4,5 dəfə kiçik bir göstərici idi. Azərbaycanda neft sənayesini yenidən
təşkilinə xüsüsi əhəmiyyət verən mərkəzi hökumət bu sahədə səyləri səfərbər edərək çox ciddi
cəhdlər edirdi. Belə addımlardan biri də 1921-ci ildə məşhur neft bilicisi İ.M.Qubkinin rəhbərliyi
ilə Bakı və Qroznıda neft sənayesinin inspeksiyası üzrə komissiya təşkil edilməsi idi. Neftlə
bağlı vəziyyəti tədqiq edən komissiyanın raportunda Bakı neft rayonunda 1913-cü
ildə fəaliyyət
göstərən 3500 quyudan 960-ının işləməsi qeyd olunaraq, burada qazma işinin yenidən təşkilinin
sürətləndirilməsi tövsiyə edilmişdi. Görülən tədbirlərin nəticəsi kimi bu illərdə artıq yataqların
işlənməsində fərqli keyfiyyətli işlər vüsət aldı, Sabunçu yatağında geniş qazma prosesi başlandı.
İttifaqın beşillik mərhələləri əhatə edən iqtisadi, strateji planları neft sənayesinin
inkişafında da ardıcıl xəttin tətbiqini təmin etdi. 1920-23-cü illərdə bolşeviklər çox qısa bir
müddətdə Qərb texnologiyalarının böyük miqyaslı idxalı ilə praktiki ölü vəziyyətində olan neft
sənayesini
bərpa etmiş, yenidən dünya bazarına keyfiyyətli ixracata çıxmışlar. Sovet dövlətinin
ilk illərində Azərbaycan neftçilərinin fədakar əməyi nəticəsində birinci beşillik plan 2,5 il
ərzində yerinə yetirilmişdir. Yaxın 10 il ərzində isə hasilat 1901-ci il səviyyəsini ötüb keçmişdir.
Statistik məlumatların təhlili göstərir ki, bolşevik təsisatlarının ilk çağlarında Azərbaycanda neft
istehsalı Rusiyaya nisbətdə öz mövqelərini əvvəlki illərlə müqayisədə çox itirmişdir. 1873-cü illə
müqayisədə bu nisbət 97,1%, 1882-ci ilə 98,6%, 1892-ci ilə 97,6%, 1892-ci ildə 97,6%, 1920-ci
ildə isə 75,7% təşkil edmişdir. 1920-ci ildən başlayaraq bu nisbət 1933-cü ilə qədər enməyə
məruz qalmış, 1932-ci ildə 56,9% təşkil etmişdir. Sonradan burada üstün meyl təşəbbüsü ələ
almış, II Dünya müharibəsi ərəfəsində və tamamında Azərbaycan Rusiya neft istehsalının
2
/
3
hissəsini vermişdir. Burada
daxili faktorial yanaşma, tarixi qanunauyğunluqlar, neftə olan
tələbatın artımı və sair əlaqədar amillər özünü göstərmişdir.
Sovet İttifaqının inkişaf perspektivinin təkcə Bakı və Qafqaz nefti ilə bağlanılması strateji
məntiqə uyğun deyildi. Ona görə də, böyük məmləkətin digər ərazilərində fundamental kəşfiyyat
axtarış işləri vüsət alırdı. 1920-1930-cu illər əhatəsində Permdə, Başqordıstanda, Kuybışev