Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
349 
mühitdə baş verən proses və hadisələri hiss etdirən xüsusi 
mexanizmlər zəruridir. Vaxtilə rus fizioloqu İ.M.Seçenov belə bir 
doğru mülahizə irəli sürmüşdür ki, orqanizmə verilən elmi tərifə 
mütləq xarici mühit anlayışı da daxil edilməlidir. Həqiqətən də 
ətraf mühit və onun qavrayışı mürəkkəb quruluşa və funksiyalara 
malik olan hər bir heyvan orqanizm üçün əlahiddə  əhəmiyyət 
kəsb edir. İnsanlar xarici gerçəkliyi, burada baş verən hadisə  və 
prosesləri, aləmdən hissi (sensor) siqnallar almadan, onları təhlil 
və tərtib etmədən yaşaya bilməz. 
Heyvan və insan orqanizmi ətraf mühitin müxtəlif təsir 
formalarına çox həssas sazlanmış spesifik reseptor hüceyrələrə 
malikdir. Xarici mühitin müxtəlif enerji formaları reseptor 
hüceyrələr üçün stimul (qıcıq) kimi təsir göstərir. Orqanizm üçün 
hansı stimullar (qıcıqlar) gərəkdirsə və hansı qıcıqlar zərərli və ya 
lazımsızdırsa, bu artıq az və ya çox dərəcədə sensor üzvləri və 
onların reseptor törəmələri səviyyəsində müəyyən olunur.  
Sensor modallıqları (hissi təsir müxtəliflikləri) özündə müxtəlif 
submodallıqlar və ya keyfiyyətləri ifadə edə bilər. Məsələn, biz 
müxtəlif maddələrin qoxusunu və dadını eyni zamanda duya 
bilərik, temperatur duyğularını həm isti, həm də soyuq kimi qəbul 
edirik, biz müxtəlif işıq dalğalarını müxtəlif rənglər kimi görürük 
və i.a. 
Reseptorlar haqqında tam təsəvvür formalaşdırmaq üçün 
onların təkamül inkişafı  mənzərəsi ilə tanış olmaq vacibdir. 
Heyvanat aləmində reseptorların olduqca çoxlu formaları  təmsil 
olunmuşdur. Reseptorların mənşəyini tədqiq edəndə belə bir ilkin 
postulat irəli sürülmüşdür ki, ilkin hissetmə qabiliyyəti elementar 
səviyyədə  hər bir canlı hüceyrənin xarici səth membranına 
məxsus olan xüsusi zülal, zülal-lipid və qlüko-zülal 
biomolekulyar komplekslərin və onları  əhatə edən ion 
mühitlərinin xassələri ilə  əlaqədardır. Ona görə  də müxtəlif növ 
və tip heyvanlarda ən müxtəlif reseptorların hissi xassələrində 
ümumi və oxşar xüsusiyyətlər mövcuddur ki, bu da onlarda ilkin 
molekulyar represiya mexanizmlərinin çox yaxın olması ilə izah 
edilir. 
 
350 
Yastı qurdların (planariya və s.) və ya həşəratların gözü insanın 
gözündən fərqlənir, lakin fotoresepsiyanın fundamental əsasları 
gözlərə malik olan əksəriyyət heyvanlarda oxşar prinsip və 
molekulyar mexanizmləri üzrə qurulmuşdur. Bəzi heyvanlarda olan 
incə reseptor aparatları insanda yoxdur. Məsələn, elektrik 
balıqlarda elektrik cərəyanı hiss edən orqanlar, molyusklarda suyun 
kimyəvi tərkibini təyin edən osforidal hissi orqan mövcuddur, insan 
orqanizmi belə nadir hissi reseptorlardan məhrumdur. Elə 
onurğasızlar da var ki, onlarda əksər hiss orqanları və ya reseptorlar 
inkişaf etməmişdir. Sahibin bağırsaq mühitində parazit həyat 
keçirməyə əlahidə surətdə adaptasiya olunmuş lentvarı qurdlar belə 
orqanizmlərdəndir. Bir çox sensor (reseptor) hüceyrələr və duyğu 
orqanları yüksək uyğunlaşmalara məruz qalsa da müxtəlif heyvan 
növlərində  təxminən eyni quruluş  və funksional xüsusiyyətləri 
qoruyub saxlayırlar. Onurğalılarda qoxu və görmə reseptorları bu 
qəbilədən olan sensor cihazlara yaxşı misal ola bilər. 
Xarici və ya daxili stimulun sinir impulsuna çevrilməsi ya 
bütövlükdə sensor hüceyrədə, yaxud da onun xüsusi membran 
sahəsində baş verir. Məsələn, qanda oksigenin (O
2
) qatılıq gər-
ginliyi tutan xemoreseptorlar sinir impulsları bütövlükdə hüceyrə 
fəaliyyəti sayəsində yaradır, amma əksər sensor çeviricilər bu 
prosesi həyata keçirmək üçün çox incə  və  səciyyəvi morfo-
funksional törəmələr qazanırlar. Sensor hüseyrədə çevirici 
(transduksiyaedici) xassələr müəyyən mikromorfoloji sahələr ilə 
sıx  əlaqədardır. Bu ixtisaslaşmalar formaca müxtəlifdir. 
Aşağıdakı sxemdə onurğalı heyvanlarda bəzi reseptorların morfo-
funksional xüsusiyyətləri göstərilir (şəkil 8.1). 
 
Oksigen     Dad     Qoxu     Somatosensor  Əzələ  Eşitmə  Görmə 
     res.        res.        res.               res.             res.       res.        res. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
351 
 
Şəkil 8.1. Onurğalıların müxtəlif tip reseptorları. 
Kiçik ox işarələri sensor qıcıqların təsir etdiyi mikroresptiv 
sahələri göstərir. Punktirlər – sensor təsirləri sinir impulslarına 
transduksiya edən və sinaptik ötürmə baş verən sahələri göstərir. 
Hər iki yerdə sinir siqnalları fasiləli (diskret, gradual) olaraq 
ötürülür. Böyük ox işarələri reseptorda sinir impulsların tam 
formalaşdığı yerləri göstərir. (G.Şeperd, 1987). 
Qıcıq qapısı anlayışı. Toxumada ən zəif oyanma əmələ 
gətirən qıcıq qüvvəsinə  qıcıq həddi və ya qıcıq qapısı deyilir. 
Qıcıq qapısı anlayışı  əsasən xarici və daxili reseptorlarda 
qıcıqlanmanın aşağı  həddini xarakterizə etmək üçün işlədilir. 
Qıcıq qapısı reseptorda yayılan təsir (fəaliyyət) potensialı  və ya 
sinir impulsu yaradan qıcıqlanmanın minimal intensivliyi kimi 
başa düşülür. 
Fiziologiyada qıcıq qapısıaltı  və  qıcıq qapısıüstü qıcıqlanma 
adlanan anlayışlar da işlədilir. Qıcıq qapısından aşağı olan və oyan-
ma qapıaltı qıcıqlanma, qıcıq qapısından yüksək olan qıcıqlanma 
isə qapıüstü qıcıqlanma adlanır. Qıcıq qapısı  nə  qədər aşağı 
olarsa, oyanıcılıq bir o qədər yüksək olur. 
Sükunət potensialı. Sükunət potensialına bəzən membran po-
 
352 
tensialı da deyilir. Heyvani hüceyrə və ya reseptor hüceyrə zahiri 
membran (zar) örtüyü (plazmatik membran) ilə əhatə olunur, bəzi 
reseptorlar (məsələn, görmə reseptorları) daxili membran disklərə 
malikdir və ya inkapsulyar membran quruluş kəsb etmişdir (mə-
sələn, dərinin reseptiv cismcikləri). Reseptor hüceyrə adi halda, 
fizioloji sükunət zamanı, hər hansı  qıcıq təsir etmədiyi anlarda, 
membran potensialına malikdir. Bu tip potensial normal fizioloji 
həyat fəaliyyəti olan hüceyrənin sitoplazması ilə maye mühiti 
arasında Na
+
, K
+
, Cl
-
, Ca
++
, Mg
++
 kimi elektrokimyəvi ionların 
transmembran nəqliyyatı  və membranın daxili və xarici sətləri 
üzərində həmən ion yüklərinin fərqli qradiyentləri (qatılıqları) he-
sabına əmələ gəlir. 
Nisbətən yüksək oyanıqlığı olan sinir və əzələ hüceyrələrində 
sükunət potensialının qiyməti adətən 60-90 mv diapazonda 
dəyişir. Adi vəziyyətdə olan reseptor hüceyrənin (və ya digər oy-
anıqlı hüceyrənin) örtük membranın daxili səthi xarici səthinə 
görə  mənfi elektrokimyəvi potensial ilə yüklənmişdir. Reseptora 
kənar təsir olduqda və ya reseptor hüceyrədə metabolizmin sta-
sionar vəziyyətləri dəyişdikdə membran potensialı qiymət və 
istiqamətcə  dəyişir, potensial tərəddüdləri (spayklari) meydana 
gəlir. Membran potensialının azalması depolyarlaşma, artması isə 
hiperpolyarlaşma adlanır. Axırıncı hal reseptor və ya təsir 
(fəaliyyət) potensialı adlanan yayılan potensialın təşəkkülü üçün 
əsas fizioloji şərtlərdən biridir. 
Reseptor potensialı (fəaliyyət potensialı).  Qıcıq qapısı qüv-
vəsində və ya ondan yuxarı qüvvədə stimul reseptora təsir etdikdə 
membran potensialı hiperpolyarlaşır, reseptorun oyanıqlığı artır, 
reseptorda hissi sinir lifinə keçən və orada yayılan oyanma, fak-
tiki olaraq sinir impulsu yaranır. 
Reseptorun oyanması «hamısı və ya heç nə» qanununa tabedir, 
bu o deməkdir ki, təsir reseptoru ya bütövlükdə oyadır, ya da heç 
oyatmır. Oyanma baş verdikdə qıcıq artıq onun səviyyəsinə təsir 
edə bilmir, qıcıq həddən artıq şiddətləndikdə, reseptor oyanma öz 
əvvəlki spesifikliyi itirir, ağrı siqnalı kimi nəql olunur. 
Reseptorda təsir potensialı doğuran və onu sinir impulsuna 
downloaded from KitabYurdu.org

---