Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
346 
təsirin günün uzunluğundan asılı olduğu məlum oldu.  
Epifiz vəzi heyvanlarda fotoreseptor funksiya daşımaqla ona 
ətraf mühitin işıqlanmasından asılı olaraq mühitdən bələdçiyə ilk 
dəfə 1959-cu ildə amerikan alimi dermotoloq Lernerin rəhbərlik 
etdiyi alimlər qrupu epifiz vəzinin qovuqcuqlarından dəriyə 
ağardıcı  təsir göstərən (melatonin serotonindən, o isə triptofan-
amin turşusundan sintez olunur) və çox yüksək müalicəvi təsirə 
malik melatonin hormonunu sintez etdilər. Melatonin gözün torlu 
qişasında və bağırsaqlarda əmələ gəlir. Buradan aydın olur ki, epi-
fiz vəzi yüksək fəaliyyət göstərən neyrosekresiya vəzisidir. 
Melatonin məmlilərin cinsiyyət vəzilərinə  təsir edərək cavan 
heyvanlarda cinsi yetişkənliyi ləngidir. Yaşlı dişi heyvanlarda isə 
yumurtalığın kiçilməsinə, estral dövrün ləngiməsinə  təsir edir. 
Epifiz vəzinin hormonu melatoninin sintezi işıqda azaldığı üçün, 
quşlarda cinsi fəallıq fəsli xarakter daşıyır və günün uzunluğu 
uzun olan yazda və yayda cinsi fəallıqları artır. Bu isə özünü bala 
verməkdə, yumurta qoymaqda göstərir. 
Beləliklə, epifiz vəzini ona simpatik sinirlə daxil olan 
məlumatları humoral amillərə çevirən neyroendokrin transduktor 
orqan kimi adlandırmağa əsas verir. Serotonin epifizdə gündüzlər 
daha çox sintez olunur, gecələr isə iki fermentin (HİOMT – 
hidrooksindolmetiltransferaza və asetil aniltransferaza) təsiri ilə 
melatoninə çevrilir. 
Serotonin qan təzyiqini yüksəldir, MSS-də impulsların nəql ol-
unmasında mediator rolu oynayır. Epifiz maddələr mübadiləsini, 
su, duz, karbohidrat mübadiləsini, digər endokrin vəzilərin 
fəaliyyətini hipotalamo-hipofizar-böyrəküstü vəzi sistemi 
vasitəsilə  tənzimləyir – ləngidici təsir göstərir. Melatonin ürək-
damar,  şiş  xəstəlikləri, diabet, insult və s. xəstəliklərin 
müalicəsində effektli təsir göstərir. 
Beləliklə, epifiz gecə  və gündüzü işıqlanma ritmindən asılı 
olaraq orqanizmin uyğunlaşma prosesində iştirak edən bioloji saat 
rolunu oynayır. Melatoninin təsir mexanizmi aşağıdakı kimidir.  
Torlu qişanın işıqlanmasının intensivliyinin dəyişməsi görmə 
yolu və əlavə ritinohipotalamik yolla hipotalamusun xiazma üstü 
 
347 
(restroventral hissəsinə) nüvəsinə verilir. Supaxiazmatik nüvədən 
siqnallar paraventikulyar nüvə vasitəsilə onurğa beyninin yan 
sütunlarının preqanqlionar simpatik neyronlarını aktivləşdirir 
(şəkil 7.29,B). Simpatik preqanqlionar lifləri simpatik sütunun 
yuxarı boyun düyününü fəallaşdırır. Yuxarı boyun düyününün 
postqanqlionar simpatik lifləri pinealositlərin plazmolemması ilə 
qarşılıqlı  təsirdə olan noradrenalin sintez edir. Melatonin effekti 
zəif öyrənilsə  də, melatoninin və hipofizdə period-1 (endogen 
saatla  əlaqəsi olan geni) hipotalamus geninin transkripsiyasını 
insulə edir. Melatoninin reseptorları G-zülalı ilə  əlaqəsi olan 
transmembran qlikoprotein-hipofizdə, xiazmaüstü nüvədə (N-
supraxiazmatikus) hipotalamus, torlu qişa, MSS-nin müxtəlif 
nahiyələrində və bir sıra orqanlarında mövcuddur.  
 
7.18. Timus (çəngələbənzər) vəzinin daxili sekresiyası 
 
Timus. İnsanda döş qəfəsində yerləşən timus vəzi yuxarı ucu 
nəfəs borusuna, aşağı ucu aortaya bitişir. 14-16 yaşına qədər 
çəkisi 35-50 qr-a qədər çatır. Bu yaşa qədər  əsas funksiyası 
cinsiyyət vəzilərin inkişafına mane olmaqdır. Bu vəzi cinsiyyət 
vəziləri yetişənə  qədər uşaqlarda onu ləngidir. Cinsiyyət 
yetişkənliyi dövrü başladıqdan sonra bu vəzi  cinsi funksiyaya 
təsir edə bilmir. Bu cinsiyyət vəzilərinin ləngidici təsiri ilə 
bağlıdır. 
Döş sümüyü önündə yerləşən bu orqan bir sıra peptidlər hazır-
layır. Hesab olunur ki, bu peptidlər immunoloji müdafiə 
mexanizmlərində iştirak edirlər, ancaq bu hərtərəfli öyrənilməyib. 
Tumus vəzi zədələndikdə  əzələ  zəifliyi, süstlük və psixi 
pozğunluqlar baş verir. Cavan yaşlarda tumus vəzinin çıxarılması, 
mineral mübadiləsinin pozulmasına səbəb olur. Sınmış sümüklər 
gec sağalır. Deməli, timus vəzi kalsium duzlarının sümük 
hüceyrələrinə daxil olmasını tənzim etməklə, onların uzanmasına 
səbəb olur. Timus vəzi limfositlərin  əmələ  gəlməsini tənzim 
etməklə qan yaradıcı funksiyaya kömək etmiş olur. Bəzən həddi 
buluq dövründən sonra da, timus vəzi öz fəaliyyətini davam et-
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
348 
dirir. 
 
 
7.19. Böyrəklər. Toxuma hormonları 
 
Böyrəklər.  Yuxarıda qeyd olunub ki, böyrəklər endokrin 
orqanlardırlar, belə ki, o, renin və (vitamin-D)-hormonu sintez 
edir. Qanın funksiyaları  bəhsində böyrəklərdə eritropoetinin 
yaranması və onun eritropoezdə rolu əks olunub. 
Toxuma hormonları.  Əvvəldə endokrin vəzilərin hormonları 
ilə müxtəlif toxumalarda yaranan və  həmin toxumada qonşu 
hüceyrələrə hormonobənzər təsirə malik olan maddələr arasında 
sərhəddin müəyyənləşdirilməsinin çətinliyi qeyd olunub. Paraktin 
təsirə malik bu cür maddələr qrupuna indi belə hesab edirlər ki, 
aşağıdakılar daxildir: prostaqlandinlər,  prostatsiklinlər  və  tron-
boksanlar. Onlar orqanizmin müxtəlif funksiyalarında vacib rol 
oynayırlar və digər hormonların təsirini artırır və ya azaldırlar. Bu 
yaxınlarda müəyyən olundu ki, ürək endokrin orqandır, belə ki, 
onda böyrəklərlə Na-un çıxarılmasını stimulə edən peptid hazır-
lanır. Bu peptid ürəkönünatrium-uretik faktor adını alıb. 
Müxtəlif orqanların xüsusi hüceyrələrində hazırlanan bu hor-
monlar histohormonlar və ya parathormonlar adlanır. Məsələn, 
həzm sisteminin orqanlarında aşağıdakı adları verilən hormonlar 
haqqında ətraflı məlumat verilir: qastirin, sekretin, pankreozmin, 
entroqastrin, entroqastron, xolisistokinin və villikilin və s. 
Böyrəklərin yukstomaqlomerulyar aparatında hazırlanan renin 
fermenti, böyrəklərdən qana keçir və plazmanın zülal fraksiyası 
qlobulini hipertenzinogenin (angiotenziogen), peptid hipertezin və 
ya angiotenzin-1-ə çevirir. Bu isə dipeptidkarbolksipeptidaza fer-
mentinin təsirindən agiotenzin-II-yə çevrilərək damarların daral-
ması üçün saya əzələlərinə büzücü təsir  edir. 
Ağciyərlər, mədəaltı vəzidə, tüpürcək vəzidə əmələ gələn kal-
lidin hormonu qan təzyiqini aşağı salır. Ağrı qıcığının təsirindən 
dəridə,  əzələdə, mədədə  əmələ  gələn bradıkinin damarlara 
genəldici təsir edir. Histamin əks laxtalanma təsirinə malik ol-
 
349 
maqla kapillyarların keçiriciliyini artırır. 
Serotonin (5-hidrooksitripriptamin)-arterial təzyiqi yüksəldir, 
adrenalinə bənzər təsirə malikdir. 
Paratorin – çənəaltı  vəzinin ekstraktından alınıb. Bu maddə 
qığırdaq, sümük toxumasının inkişafına təsir göstərir.  
downloaded from KitabYurdu.org

---