Pyesin adı onun
ictimai mahiyyətinə, sosial konfliktinə, xarakterlərinin dəyər və mənasına
sanki bir kod-açardır. Dramaturqun nadanlığa qarşı mübarizəsi, milli şüuru xurafat buxovlarının
zəncirlərindən xilas etmək ideyalarının təbliği onun maarifçilik arzularının parlaq nümunəsidir.
Nəriman Nərimanov komediyanın ilk çapının müqəddiməsində əsərin yazılmasının qayə və
məqsədini sərrast açıqlayaraq göstərib: "Hər millətin qabağa getməyinə səbəb mədəniyyətdir. Və
məlumdur ki, biz müsəlman millətinin arasında mədəniyyət və mərifət nəhayətdə az yayılıbdır...
Əsəri yazınağıma səbəb Qafqaz müsəlmanlarının əksəriyyətinin bimərifət və nadanlığı oldu. Hənuz
əsər çöl xalqının zindəganına dair olan əhvalatdır. Bu qissədən oxuyanlarım aşkar yəqin edirlər ki,
nadanlıq həqiqətdə insanı heyvan edərmiş".
"Nadanlıq" pyesinin kompozisiya elementlərində və struktur qurumu ilə mövzunun estetik
dramaturji təqdimində faciə elementləri də vardır. Dramaturq nadanlığın dramatik konfliktini Hacı
Abdullanın iki oğlu, oxumuş Ömər ilə nadan Vəli arasındakı həyata təzadlı baxışlar əsasında işləyib.
Ata da öz nadan oğlu Vəli ilə fəxr edir, onun nahaq yerə adam öldürüb qaçaq düşməsindən qürur
duyur. Ömər isə millətin tərəqqisi yolunda özünü fəda edir, qonşu kənddə məktəb tikintisinə əl
tutınağa çalışır, hənikəndhlərini qəflət yuxusundan ayıltmağa səy göstərir. Dramaturq nadanlığın
faciələrini sadə kəndli, elmə tərəddüd göstərən Qurbanəlinin və mühafizəkar dindar Ağakişinin
timsallarında problemə yeni baxım bucağından təqdim edib.
Nəriman Nərimanov ikinci dram əsəri "Şamdan bəy"i də komediya janrında yazıb. 1895-ci
ildə tamamlanmış komediyanın adı ədəbiyyatşünaslıqda və teatr afişalarında "Dilin bəlası",
"Şamdan bəy, yaxud dilin bəlası", "Dilin bəlası, yaxud Şamdan bəy" kimi də göstərilib. Müəllif bu
komediyanı milyonçu Ağa Musa Nağıyevin maddi yardımı ilə Bakıda, Quberniya idarəsi
mətbəəsində ayrıca kitab şəklində çap etdirib.
Dramaturq "Şamdan bəy"in ilk çapma da müqəddimə yazıb və orada özünün yazıçı amalmı
belə göstərib: "Hənuz bu komediyanın əsil məqsədi budur ki, şəxs gərəkdir dilinin sahibi olub, onu
pis-pis sözlərdən saxlasın. Zira necə ki, zindəganlığımızda, insan çox vaxt tövrbətövr bəlalara
giriftar olur, ancaq dilinin səbəbinə... Və dəxi şəxs gərəkdir dilinin gücünə ümid bağlayıb bir işdə ki,
ondan ona xeyir gələcəkdir, yoldaşa və ya qeyri adamlara xəyanət etməsin".
Bu sözlər komediyanın ideya kəsərini, tərbiyəvi əhəmiyyətini çox dürüst və aydın ifadə edir.
Nəriman Nərimanov "Şamdan bəy" komediyasında obrazların psixoloji təqdimini
məmləkətdə kapitalizmın sürətlə inkişafının törətdiyi mürəkkəb insani münasibətlər əsasında verib.
Var-dövlət hərisliyinin, haram pul qazanınaq ehtirasının həyat və məişətdə yaratdığı fitnəkarlıqlar
satirik boyalarla təsvir olunub. Dramaturq pyesdə üç hadisə xəttini müxtəlif mövzu-ideyaya
bağlılıqda işləyərək, onları bir kompozisiya daxilində qələmə alıb. Yusif - Xədicə saf məhəbbət xətti
psixoloji dramatizmlə və bir qədər lirik səpkidə işlənib. Xəbis qəlbli, rəzil düşüncəli, gopçu Şamdan
bəyin dostu, xeyirxah qəlbli, sadə duy-ğulu, maarifpərvər ruhlu, fədakar Yusifi aldatması, ona
xəyanət etməsi tənqidi sarkazmla və dramatik gərginliklə qələmə alınıb. Hər iki xətt isə bir
məcradan başlayır. Pul ehtirasının və ləyaqətsizliyin, nadanlığın təmsilçisi olan,
mənəvaiyyatsızlıqda Şamdan bəylə eyni rəngdə görünən Hacı İbrahimlə (Xədicənin atası) bağlı
hadisələr üçüncü xətt kimi səciyyələnib.
Dramatik xətlərin reallıqla sona çatması və həqiqətə söykənməklə obrazların xarakterlərini
açması üçün dramaturq mənəviyyatlı, qürurlu və vicdanlı Niyaz bəy (o, Xədicənin dayısıdır) surətini
yaradıb. Məhz Niyaz bəy Şamaxıdakı məsləkdaşları vasitəsilə başda dostu Yusif olmaqla, həmin
fitnəkar yalanları ilə aldadan Şamdan bəyin kimliyini müəyyənləşdirir, onun əsil mənfur simasını
açır.
Ilk komediyasından fərqli olaraq, "Şamdan bəy" əsərində dramaturq,
zəif də görünsə,
nadanlığa qarşı çıxan, mütərəqqi fikirlərlə yaşayan, dostluqda fədakarlığa hazır olan və
səmimiyyətlə davranan, sağlam düşüncəli gənclər Sultan, Murad, Rəsul, Yusifin nökəri Qulu kimi
real obrazlar yaradıb. Niyaz bəy də dramaturqun arzularının təmsilçisi mövqeyində canlı bədii
personajdır. Bunların bədii təqdimində tüfeyliliklə yaşamağa, haram pulla hansısa mənsəbə çatınaq
cəhdlərinə, qeyrətsiz ziyalıların ictimai passivliklərinə qarşı dramaturqun tutduğu vətəndaş və yazıçı
mövqeyi sağlam, aydın və təsiredici görünür.
Tipik xarakterlərin tipik şəraitdə verilməsi və obraz əlvanlığı yaradılması baxımından Pərzad
qarı, şəhər sakinləri Rza bəy, Nəcəf bəy, Heydər bəy, Hacı İbrahimin nökəri Cəfər, arvadı Nigar,
onun qulluqçusu Nazlı surətləri maraq doğurur. Bədii təsvirlərində və dramatik inkişafla
əlaqələndirilməsində müəyyən qüsurlarına baxmayaraq, həmin obrazlar komediyaya canlılıq və təbii
reallıq ahəngi aşılayıb.
Azərbaycan dramaturgiyasında tarixi dram və tarixi faciə janrında ilk səhnə əsərini Nəriman
Nərimanov yazıb. "Nadir şah" (bəzən "Nadir şah Əfşar" kimi verilib) faciəsi, eyni zamanda Nəriman
Nərimanovun dramaturgiya yaradıcılığının zirvəsi sayılır. Bu ilk tarixi dramı ədib 1899-cu ildə
yazıb. Həmin il də milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin xərci ilə "Aror" nəşriyyatında kitab
şəklində çap olunub. On dörd ildən sonra faciəni təzə çapa hazırlayan dramaturq onun üzərində
yenidən işləyib, bəzi epizodları, ayrı-ayrı dialoqları ixtisar və əlavələrlə təzələyib, hətta remaraalarda
dəyişikliklər edib. "Nadir şah"ın həmin variantı 1923-cü ildə Bakıda Orucov qardaşlarının elektrik
mətbəəsində çap olunub.
Faciənin mövzusu İran hökmdarı, soy kökü Azərbaycan türklərinin qolundan olan, şöhrəti
bütün Şərqə yayılmış Nadir şahın (1688-1747) həyatından götürülüb. Dramaturq öz əsərini yazınaq,
Nadir şahı ictimai və siyasi xadim kimi vermək üçün müxtəlif müəlliflərin "Tarixi-Nadir"
salnamələrindən istifadə edib, şahın müharibə tarixlərini dəqiq öyrənib. Buna görə də dramaturq
tarixi şəxsiyyətlərin (Nadir şah, onun oğlu Rzaqulu, Şah Təhmas, Cəfər xan, Məhəmməd xan,
Ədhəm) timsalında dövrün ictimai-siyasi panoramını, zamanın sosial xarakterini yarada bilib. Bədii
təxəyyülün məhsulu olan, ümumiləşdirilmiş tip-obrazlar səpkisində verilən yaraqlı qaçaqlar,
yolçular, müqərrəblər (şaha yaxın adamlar), kənd adamları personajları epizodik və yardımçı
səciyyə daşısalar da, əsərin reallıq və həyatilik ruhunu artırmışlar.
Nəriman Nərimanov "Nadir şah" faciəsində əvvəlki iki komediyasından fərqli olaraq,
hadisələri monumental həyat lövhələri ilə, obrazları coşğun ehtiraslarla, kənd mühitini dramatik
psixologizınlə, müxtəlif cəmiyyət zümrələrinin həyat görüşlərini, hakim və hakimiyyət problemini
realhğa əsaslanan romantik-dramatik vüsətlə təsvir edib. Təmkinli epik lövhələr psixoloji-dramatik
epizodları, məişət səhnələri monumental problemlərdən şirələnən mərhəmət və itaət anlayışmı
qabardan dialoqları əvəzləyir. Həmin dramaturji zəmində şah və rəiyyət münasibətləri, hökmdar və
səltənətin idarə olunması problemi, qatil ata və gözü çıxarılan zavallı övlad faciəsi problemləri
qabarıq və ifadəli, bədii və inandırıcı təsir bağışlayır.
Nəriman Nərimanov bu faciəsində Nadirin mürəkkəb xarakterli tarixi şəxsiyyət olduğunu
hərtərəfli göstərmək məqsədilə onun şahlıq səltənətində atdığı mütərəqqi addımları da təsvir edib.
Müsəlmançılığın şiə və sünnilik kimi iki təriqətə ayrılmasını Nadir şah pisləyib və bunu dövlətçilik
sütunlarının laxlamasma gətirib çıxaracağını göstərib. Dramaturq Nadir şahın bu flkrinə və dinin
dövlətdən ayrı olmasma çalışması səyinə pyesdə xüsusi bədii lövhə, xüsusi məntiqi inkişaf xətti
ayırıb. Həmin xətdə Nadir şahın əqəliyyət (azlıq) təşkil edən xristianlara xüsusi fərmanla dini
azadlıq verməsi, müqəddəs "İncil"i tərcümə etdirmək səyində olması da dramaturji hadisələrə və
əsas ideyaya bağlanıb.
Dramaturq bütün bunları, yəni sərt və amansız, qanlar tökən və məmləkətin sərhədlərini
genişləndirmək naminə müharibələr aparan Nadir şahın reformalarının mütərəqqi xüsusiyyətlərini
da dramaturji konfliktin mərkəzinə çəkib. Bununla da Nadir şah həm xaraktercə ziddiyyətli,
gözlənilməz addımlar atan tarixi şəxsiyyət, həm də möhtəşəm, mürəkkəb bədii-dramatik obraz kimi
yadda qalır.
Nəriman Nərimanovun son dram əsəri 1915-ci ildə yazdığı "Bahadır və Sona" faciəsidir.
Dramaturq bu əsərini özünün eyniadlı romanı əsasında yazıb, daha doğrusu, səhnələş-dirib. "Bahadır
və Sona" romanının birinci hissəsi isə 1896-cı ildə Bakıda və ikinci bölümü 1900-cü ildə Yelendorf
şəhərində (indiki Xanlar rayonu) çap edilib. İkinci hissə səkkiz səhifədən ibarətdir və bunu