102
utopiya
yeni janrı yaranır. Sirano de Berjerakın əsərləri “Günəşin
höküm
əti”, “Ayın höküməti” buna nümunədir.
XVIII
əsr Avropada maarifçilik əsridir, bu idrak, ağıl,
f
əlsəfə, yeni fikirlər və vacib bədii ixtiralar dövrüdür. Maarifçilərin
çoxu deist olublar,
onlar sayırdılar ki, Allah Kənkəşanı və insanları
yaratmışdır. İnsanların davamlı inkişafı üçün Allah onlara təbii
qanunlar vermişdir, insanlar isə təbiətin qanunlarına daha müdaxilə
etm
əmişlər. İnsanların təkmilləşməsi, ya da əksinə - pisləşməsi cə-
miyy
ətin fəaliyyətinin nəticəsidir. Amma insanın təbii xüsusiyyətləri,
ən vacibi - ağlı - onun həyatını qurmağa kömək edir. İnsana verilmiş
istedad yalnız onun istifadəsi üçündür. Bunun üçün onları tərbiyə
etm
ək və maarifləndirmək lazımdır. Dövrün əsas fəlsəfi publisistik
əsəri çöx cildli “Ensiklopediya və ya elmlərin, incəsənətin, sənətin
izahlı lüğəti” (1751-1780) olmuşdur. Əsər çoxlu sayda filosofları,
aliml
əri, mühəndisləri, yazıçıları, musiqiçiləri, rəssamları özünə cəlb
etmişdir.
Bu dövrd
ə salonlar, klublar, ədəbi dərnəklər ən böyük rol
oynayırdı. Qazetlər və jurnallar da capdan çıxırdı. Ədəbiyyat fəlsəfə
v
ə ya publisistika ilə birləşərək öz vacib tərbiyə məsələsini dərk
edirdi. Yeni f
əlsəfi-maarifçilik povest janrı yaranır. Belə ki,
Monteskye “Fars m
əktubları”, C.Svift “Qulliverin səyahəti”, Volter
“Mikromeqas”, “Abderitl
ərin tarixi” adlı əsərlər buna nümunədir.
XVIII-ci
əsrin əsas istiqamətləri - klassisizm, rokoko və
sentimentalizmdir. Maarifçiliyin klassisizmi inc
əsənətin düzgün
prinsipl
ərinə əsaslanır, düzgün tərzdə ifadə edilir və maarifçilik
zövqün
ə əsaslanır.Bu istiqamətin nümayəndələri – Aleksandr Pop,
Volter, Lessinq v
ə Hötedir. Onlar yüksək janra üstünlük verirmişdilər
(epopeya, faci
ə, oda).
Rokoko
(xırda daşlar, balıq qulağı) insan üçün həzz almaq
ehtiyacının təbii olması mənasını ifadə edir və ədəbiyyatda insanların
şəxsi həyatı vacib yer tuturdu. Bu ciddi oyun yüngül, ağıllı,
hazırcavabdır. Rokokonun əsas janrları: şerlər, sərgüzəştli poemalar,
103
sehirli nağıllar, məhəbbət-psixoloji komediyalar və romanlardır
( Marivo, Abbat Prevo, Konqriv, Fildinq, D.Defo, Volter, Höte).
Sentimentalizm - Lourens Sternin “Sentimental s
əyahət”
romanı əsasında yaranmışdır (1768). Sentimentallar insanda əxlaqi-
m
ənəvi əsasların üstünlüyünü qəbul edirdilər. İnam daha çox qəlbə
v
ə təbiyyətə üstünlük verirdi, nəinki ağıla və sivilizasiya.
Sentimentallar uzaq t
əbiət məkanliqında və ya kənd həyatında təklikə
barışaraq, şairləşirdilər. Sentimentalların arasında Riçardson, Russo,
Qoldsmit, Höte, (Cavah Verteri
əzabları) mühüm yer tuturdu.
XIX
əsr incəsənətində romantizm - yeni istiqamətlə başlayır.
Romantizmd
ə şəxsiyyət ideallaşır, onun zəngin daxili dünyası
əsərdə əks edilir. Romantizm sirlə dolu ideal dünyadır. Bu
istiqam
ətin görkəmli nümayəndələri – İngilis şairi Şelli, Corc
Bayron,
Fransız - Jorj Sand, Jül Vern, Aleksandr Düma, Amerikalı -
Fenimor Kuper, Vaşinqton İrvinq və b. olmuşlar.
Romantizmd
ən sonra realizm gəlir. Realistlər öz əsərlərində
ilham m
ənbəyini müasir həyatın dəqiq və analitik təsvirlərində
görürdül
ər. Realizmin parlaq nümayəndələrindən biri Onore de
Balzakdır ( İnsan komediyası) Balzak romanını müasir, dəyişilməmiş
tarixi yazmağa tələsən katibə oxşadırdı. Roman janrı realizmin
çiç
əklənməsi dövrüdür. Roman növünə sosial-psixoloji, epik, fəlsəfi,
ail
ə xronikası, çoxplanlı tarixi romanları daxildir. Realizm əsərlərinin
m
əşhur nümayəndələri – Stendal, Emill Zolə, Qi de Mopassan, Carlz
Dikkens, Vilyam Tekkerey, Qüstav Flober, Prosper Merime
olmuşlar.
XX
əsr modern dövrüdür. O gerçəkliyin, tarixin və insanın
yeni
anlamıdır. Bu əsrin vacib xüsusiyyətlərindən biri bədii
manifestl
ərin və məktəblərin müxtəlifliyidir. Qəhrəman sosial hadisə
kimi xarakteriz
ə olunur. Əsərlərdə təbii olaraq universal həqiqətin
olmamasından həyat yolunda olan ümidsizliklərdən və illuziyadan
yazılırdı ( ekzistensionalizm: Jan Pol Sartr, Alber Kamü və b.).
Ədəbiyyatda sənədli forma öz əksini tapır (həyatda sosial bəlalardan,
epidemiyalardan atom bombadan v
ə s. yazılır).
104
Müharib
ədən sonrakı dövr postmodernizm adlanır.Bu termini
1979 ild
ə fransız alimi Jan Fransua Liotar vermişdir. Əsərlərdə
dünyanın həqiqəti axtarışından imtina edilir (Umberto Eko,Milan
Kudero v
ə b.). Ədəbiyyatda hətta konservatizmə yer verilir. (Con
Qolsuorsi, Somerset Moem, Andre Morya (bio
qrafik romanların
mü
əllifi), Marqaret Mitcel).
XX
əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məşhur şairlər və yazıcılarla
z
əngindir. M.Ə.Sabirin, C.Məmmədquluzadənin, Səməd Vurğunun,
Rüst
əm İbrahimbəyovun, Anarın, Cingiz Abdullayevin əsərlərində
Az
ərbaycanın gercəkliyi, məişəti və mədəniyyəti öz əksini tapır.
XÜLASƏ:
Fransa
ədəbiyyatı. Maarifçilik dövrü. Deni Didro, Can-Cak
Russo; Bomarşe, Stendal, A. Düma, C.P.Sartr.
İngiltərə ədəbiyyatı. Jonatan Svift, J.Bayron, Redyar Kiplinq,
Konan Doyl, Somerset Moem. Amerika
ədəbiyyatı. O. Henri, Cek
London.
Az
ərbayjan ədəbiyyatı. M.Ə.Sabir, J.Məmmədquluzadə,
S.Vurğun, Anar, R.İbrahimbəyov.
Dostları ilə paylaş: |