D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

308
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
yada düşür. 
Oğuz eli sakinlərinin kiçiyindən böyüyünə kimi bir başlıca key-
fiyyəti  vətən  əxlaqının  müxtəlif  cəhətləri,  çalarları  vardı.  İgidlik, 
mərdlik, cəsarət, şücaət, qorxmazlıq, enməzlik, cəsurluq, vətən dö-
yüşkənliyi, vətənin cəfakeşi, Vətən naminə təkidləri, cürəti, mətanə-
ti, cəldliyi, çevikliyi, qocalığı “Dədə Qorqud kitabı”ndakı obrazların 
şəxsiyyətlərində özünün ən yüksək yerini tapır.
Oğuz insanına hərbi vətənpərvərlik hissləri, duyğuları, qabiliy-
yətləri hərbi-fiziki tərbiyə vasitəsilə aşılanırdı. Onların fiziki kamil-
likləri  mənəvi  kamillikləri  ilə  çuğlaşırdı.  Məsələn,    Basat,  Bəkil, 
Bamsı Beyrək, Qanturalı, Qazan xan özü, Dəli Domrul və başqa-
ları fiziki cəhətdən güclüdürlər və eyni zamanda mənəviyyatca da 
zəngindirlər. Oğuz gəncləri ta yeniyetməlikdən qılınc çalmağın, ox 
atmağın, küştü  tutmağın, at çapmağın, ov etməyin sirlərinə yiyələn-
məklə cəmiyyətdə özlərinə dəyərli yer tuturlar. Fiziki kamilliyə yeti-
şib vətənin, yurdun mətin, cəsur, dönməz müdafiəçilərinə çevrilirlər. 
Bayandur xan, Qazan xan, Aruz Qoca, Basat, Beyrək, Qanturalı, Dəli 
Domrul, Qaragünə, Qarabudaq, Qılbaş, Qazluq Qoca, Dəli Qondar, 
Qaraca  Çoban  və  yüzlərlə  başqaları  vətənin  istiqlaliyyəti  uğrunda 
cəsarətlə vuruşur, onun bir parçasını belə düşmənə təslim etmirlər. 
Torpağı, yurdu müdafiə etməyə Oğuz igidlərini kimsə təhrik etmir-
di, kimsə bunun üçün məcburi qayda-qanun qoymurdu. Oğuz həyat 
tərzi bu istiqamətə yönəlirdi. İstər atalar sözlərində, istər nağıllarda 
belə motivlərə saysız rast gəlmək olur.
Oğuz həyat tərzi hər kəsi vətəndaş kimi yetişdirirdi. Boylardan 
məlum olduğu kimi, yalnız müəyyən igidlik göstərəndən sonra oğuz 
gənclərinə  şücaətinə  görə  ad  verilirdi.  İgidliyə  görə  ad  qoyulması 
Oğuz dastançılığında geniş yayılmış motivlərdən biridir. Advermə 
çətin, şərəfli, məsuliyyətli bir proses idi. Ad alan yeniyetmə Oğuz 
cəmiyyətinin bərabərhüquqlu üzvünə çevrilirdi.
“Dədə  Qorqud  kitabı”nda  advermə  baş  kəsib,  qan  tökməklə, 
yəni döyüş qabiliyyəti, qəhrəmanlıq göstərməklə müşayiət olunur. 

---

309
Advermə, yaxud yeniyetmənin ad alması aktı atalar sözlərində, na-
ğıllarda, ümumiyyətlə, türk  folkloruna özünü geniş göstərir. Oxşar 
cəhət kimi dastanda adı təsadüfi adam deyil, çox hörmətli bir adamın 
yerinə yetirdiyi göstərilir. Çünki adla tale, adla ömür arasında magik 
bir bağlılıq olduğundan hər adamın ad verməsi mümkün deyildi. Ad 
özündə qəhrəmanın mənşəyini, yurd-yuvasını, atının rəngini xarak-
terizə edirdi. Qəhrəmanlar onlara verilən ada uyğun hərəkət edir, ada 
layiq yaşayırdılar. “Dədə Qorqud kitabı”nda isə qəhrəman əməlinə 
görə ad alır: “Ol zamanda bir oğlan baş kəsməsə, qan tökməsə ad 
qoymazlardı (5, 10). Dədə Qorquddakı Oğuz igidləri onlara qoyulan 
adlardan  daha  artıq  şücaətlərə, iigidliklərə malik  olurdular.  Nağıl-
larda da “Dədə Qorqud kitabı”ndakı kimi Dədə Qorqudun gəldiyi 
sayaq dərviş gəlir ad qoyur. Orxon-Yenisey abidələrində ad həm yaş-
la, həm statusla bağlı olaraq dəyişir. Məsələn, Qutluq İltəriş kağan, 
Magilyan isə Bilgə xaqan ünvanını alır (5, 10).
“Dədə Qorqud kitabı”nda Dədə Qorqud ad verdiyi gəncə bəylik 
istəyir: “Hey  Dirsə xan, oğlana bəglik vergil, təxt vergil, - ərdəmli-
dir. Yaşın həddi də fərqlidir. “Dədə Qorqud kitabı”nda yaş həddi on 
beş  göstərilirdə,  Orxon-Yenisey  abidələrində  yeddi  və  ya  on  yed-
di göstərilir. Nağıllarda bəzən on dörd  göstərilir. Bəzən də anadan 
olan kimi qoyulur. Advermə motivinin üzərində dayanmamıza əsas 
səbəb  bu  qəhrəmanın  bioqrafiyasını  tamamlayan  magik  xeyir-dua 
olduğundandır. Çünki bundan sonra hadisələrin qəhrəmanlıq fonun-
da getməsi təmin edilir (5, 11).  Oğuznamələrdə də qəhrəmanlar ad 
aldıqdan sonra dəyər qazanırlar. “Oğuz kağan” da Oğuzun  oğlan-
ları  ad  aldıqdan  sonra  sağ,  sol  qanadlara  bölünürlər.  Bu  Buğacın, 
Beyrəyin, Basatın ad aldıqdan sonra Bayındırın, yaxud Qazan xanın 
divanında tutduqları mövqeyə görə də müəyyənləşir.
“Dədə  Qorqud  kitabı”nda  alqış  və  qarğışların  xüsusi  yeri  var-
dır. Alqış və qarğışların da burada çalarları vardır. Alqış nəvazişlər-
lə,  bəyəntilərlə,  ölgülü  sözlərlə  xarakterizə  olunur. Vətənpərvərlik 
keyfiyyətləri, cəhətləri bunlarda öz əksini tapır. Qarğışlar isə söyüş, 
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya

---

310
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
təhqir formasında özünü göstərməklə savaş meydanında düşmənin 
aşağılanmasına yönəlir. Məsələn, alqış və qarğışlara aid bir-iki nü-
munə göstərək. Alqışlardan 
Tövlə-tövlə çəkilən şahanə atlı!
Çağıranda hay verən, yolu çavuşlu!
Süfrəsindən yağ tökülən, bol nemətli!
Bütün igidlərin arxası, yoxsulların ümidi!
Türküstanın dirəyi! Tüklü quşun balası!
Amit soyunun aslanı! Qaracığın qaplanı! (1, 262)
Qəhrəmanın öyüldüyü bu alqış nümunəsindən Oğuz eli igidləri-
nin şəxsiyyəti bir daha müəyyənləşir. Qarğış nümunələrindən olan
Ey  itim kafir hərzə-hərzə danışma!
Yaxud:
Altındakı alaca atın nə öyərsən?
Ala başlu keçimsə gəlməz mana!
Başındakı tuğulğan nə ögərsən, mərə kafir!
Başımdakı börkümcə gəlməz mana!
Altmış tutam göndərini nə öyərsən, murdar kafir;
Qızıplcıq dəgənəgimsə gəlməz mana! (1, 21)
fikirlərində yenə də düşməni mənəvi yaralama, zərbənin gücünü 
artırma amacı güdülür!” Düşmənin öyünə biləcəyi şeyləri aşağılat-
maqla da mənən sındırır!
“Dədə  Qorqud  kitabı”nda  Oğuz  elində  qəhrəmanlıq,  igidlik 
təsəvvürü, düşüncəsi, dünyagörüşü ilə bağlı andların yeri də maraq-
lıdır. Bu mənada andlar dönük çıxmaq ilə bağlı 

---