D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

297
Gözəl atın qarımışdı, qulun verdi axır!
Dəvələrin qarımışdı, köşək verdi axır!
Qoyunların qarımışdı, quzu verdi axır!
On altı illik həsrətin- oğlun Beyrək gəldi axır!
Qayınata, qayınana, nə muştuluq verəsiz mənə! (1).
Oğuzlarda  ataya  olan  hörmət  və  ehtiram  «Qazılıq  Qoca  oğlu 
Yeynək  boyu»nda  da  təsvir  edilmişdir.  O,  bir  yaşında  ikən    atası 
Qazılıq Qoca dustaq düşür. Lakin Yeynək 16 yaşınadək onu ölmüş 
bilir. Günlərin birində atasının dustaq olduğunu eşidən Yeynək bu 
xəbərdən sarsılır. Atasına olan ehtiramı, onun ürəyini yerindən oyna-
dır. Bayandur xanın yanına gəlir. Yeynəyin Bayandur xana müraciəti 
gənc Oğuz igidinin ataya-böyüyə olan hörmət və ehtiramın nümunə-
si kimi xarakterizə olunur:
Səhər çağı sərt yerdə tikilən
Hündür evli!
Atlaslardan yapılmış göy alaçıqlı!
Çağıranda hay verən, yolu çavuşlu!
Süfrəsindən yağ tökülən, bol nemətli!
Bütün igidlərin arxası,
Yoxsulların ümidi!
Türküstanın dirəyi!
Tüklü quşun balası!
Amit soyunun aslanı!
Qaracığın qaplanı!
Dövlətli xan mənə kömək! (1).
Qoşun ver, məni atamın dustaq olduğu qalaya göndər!
Oğuz  igidlərinin  böyüyə  hörməti,  ulu  Tanrıya  olan  ehtiram, 
məhəbbət və inamından irəli gəlir. Qazlıq Qoca oğlu Yeynək Allaha 
sığınıb deyir:
Ucalardan ucasan!
Kimsə bilməz necəsən, əziz tanrı!
Sən anadan doğulmadın, sən atadan olmadın,
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya

---

298
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Heç kimin malını yemədin
Kimsəyə güc etmədin.
Hər yerdə əhədsən, allahu səmədsən!
Adəmə sən tac qoydun,
Şeytana lənət etdin.
Bir günaha görə qapından qovdun
Nəmrud göyə ox atdı,
Qarnı yarıq balığı qarşıya tutdun.
Böyüklükdə həddin yox,
Sənin boyun-qəddin yox,
Ya bədənin, cəddin yox!
Vurduğunu ulatmayan ulu tanrı!
Basdığını bildirməyən bəlli tanrı!
Apardığını göyə yetirən əziz tanrı
Qəzəbləndiyini batırıb-boğan acıqlı tanrı!
Birliyinə sığındım, qadir tanrı!
Qara donlu kafirə qarşı at sürürəm,
İşimi sən başa vur, sən kömək et! (1).
Tanrıdan  aldığı  güc  və  qüvvət,  atasına  olan  sonsuz  məhəbbət 
Yeynəyin qoluna güc, möhkəmlik verir.  Yeynək atasını dustaqlıqdan 
azad edir, azadlığa qovuşdurur.
Dastanda anaya olan hörmət və ehtiram, sonsuz məhəbbət aparı-
cı xətlərdən birini təşkil edir. Ana məhəbbəti, anaya ehtiram duyğu-
ları oğuz gənclərinin mənəvi zənginliyindən, dəyərlərə bağlılığından 
xəbər verir. Anaya sonsuz məhəbbəti öncə  Qazan xanın timsalında 
təhlil etmək  istərdim. Qazan xanın Oğuz igidlərinə şəxsi münasibət-
ləri anasına olan məhəbbətində də özünü büruzə verir. «Salur Qaza-
nın evinin yağmalandığı boy»dan məlum olur ki, Şöklü Məlik Qa-
zan xanın evini, obasını yağmalayır, ailəsini, anasını əsir alıb aparır. 
El-obasını xilas etməyə gedən Qazan xan Şöklü Məliyə deyir:
Ay Şöklü Məlik!
Qızıl tağlı uca evlərimi götürüb gəlmisən,

---

299
Sənə kölgəlik olsun!
Qiymətli xəzinəmi, bol gümüşümü götürmüsən,
Sənə xərclik olsun!
Qırx incə belli qızla Burla xatunu gətirmisən,
Sənə əsir olsun!
Qırx igidlə oğlum Uruzu gətirib gəlmisən,
Sənə qulun olsun!
Tövlə-tövlə şahanə atlarımı gətirib gəlmisən
Sənin miniyin olsun!
Qatar-qatar dəvələrimi gətirib gəlmisən,
Sənin yükünü daşısın!
Qoca anamı gətirmisən, ay kafir,
Anamı ver mənə!
Savaşmadan, vuruşmadan qayıdım geri,
Dönüm gedim! (1)
Göründüyü kimi, Oğuz elinin başçısı, baş qəhrəmanı Qazan xan 
ana yolunda bütün var yoxundan keçir. Oğuz elində ana mövqeyini, 
ana nüfuzunu qoruyan bir sərkərdə kimi danışır. O, anasına olan son-
suz məhəbbətini nümayiş etdirməklə həm də Oğuz igidlərinə anaya 
məhəbbət və hörmət hisslərini aşılayıb təlqin edir.
Oğuz igidlərinin anaya hörmət və ehtiramının kökündə isə na-
mus, qeyrət dayanırdı. Onlar haqlı olaraq oğuz qızının, oğuz qadı-
nın kafir əsirliyində qalmasını, el-obanın adına ləkə  hesab edirdilər. 
Namus, qeyrət yolunda canlarını çəkinmədən qurban verirdilər. Təki 
oğuz elinin adına ləkə gəlməsin.
Oğuz igidlərinin qadına, anaya bəslədikləri məhəbbət kimi, onun 
qadınları da həyat yoldaşlarına böyük ehtiramla yanaşırdılar. «Dirsə 
xan oğlu Buğac xan boyu»nda Dirsə xanın əsir düşdüyünü duyan 
kimi anası oğluna deyir:
Görürsənmi, ay oğul, nələr oldu?!
Sərt qayalar oynamadı, yer ovuldu.
Eldə düşmən yoxkən atanın üstünə düşmən gəldi.
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya

---

300
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Atanın o qırx namərd yoldaşı onu tutdu.
Ağ əllərini ardına bağladılar.
Ağ boynuna qılsicim taxdılar.
Özləri atlı, atanı piyadə yeritdilər.
Alıb uzaq kafir ellərinə yönəldilər.
Xan oğlum! Qalxıb yerindən ayağa dur!
Qırx igidi dəstəsinə qat!
Atanı o qırx namərddən qurtar!
Yenri, oğul!
Atan sənə qıydısa da, sən atana qıyma!-dedi (1).
Oğuz  igidləri    duşmən  qarşısında  cəsarətlə dayanan,  el-obanın 
namus və qeyrətinin qoruyucusudurlar. Bu səbəbdən onların hörmət 
və ehtiramı hamı tərəfindən qorunur. Onlara xüsusi ehtiram bəsləni-
lir.
Ağsaqqala,  böyüyə  hörmət  Oğuz  elində  yaşayan  hər  bir  insa-
nın  ümdə  vəzifəsidir.  Yolundan  dönmüş,  mənəvi  dəyərlərə,  adət-
ənənələrə xəyanət etmiş insanların cəzalandırılması «Basatın Təpə-
gözü  öldürdüyü  boy»da  ölüm  ayağında  olan  Təpəgözün  dili  ilə 
açıqlanır:
Ağsaqqalın qarğışımı tutdu ola, gözüm, səni?
Ağ birçəkli qarıları çox ağlatmışam,
Anaların göz yaşımı tutdu ola, gözüm səni?
Bığ yeri tərləmiş cavanları çox yemişəm,
Cavanlıqlarımı tutdu ola, gözüm səni?
Əlləri xınalı qızcığazları çox yemişəm,
Ovucları-qarışları tutdu ola, gözüm səni?
Belə ki, mən çəkirəm gözümün göynəmini,
Heç kimə verməsin allah göz yükü, göz qəmini!
Gözüm, gözüm, ay gözüm, yalnız gözüm! (1).
Göründüyü kimi, dastanın qəhrəmanları tutduqları mövqelərin-
dən,  ictimai  statuslarından,  yaşlarından  asılı  olmayaraq  ağsaqqal 
nüfüzunu, ağsaqqal müqəddəsliyini qəbul edir, ona sığınır, müqəd-

---