D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

290
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
miqdar sayı ilə bərabər sıra sayı da öyrədilir. Məsələn; “Xandəyməz” 
oyununda uşaqlara ancaq sıra sayı öyrədilir. Oyunun təşkilində püşk 
atmaq şərti ilə oyunçunun biri gövdəni qabağa əyib “keçi” vəziyyə-
tini alır, qalan oyunçular qaçaraq əllərini həmin uşağın belinə qoyub 
onun üzərindən tullanırlar.
Bağça yaşlı uşaqların tərbiyəsində uşağı əməyə alışdıran, onların 
diqqətini, iradi keyfiyyətlərini inkişaf  etdirən və əzələlərini möh-
kəmləndirən “Dirədöymə”, “Qıy-qıy”, “Xandəyməz”, “Kəndirbaz” 
və s. Azərbaycan xalq oyunlarından geniş istifadə etmək və əhəmiy-
yətlidir. Belə oyunların təşkili zamanı uşaqlar şüurunu eyni vaxtda 
bir  neçə  obyektə  yönəltməyə  diqqətli  olmağa  və  həssaslıq  göstər-
məyə səy edirlər.
“Darı-darı” oyununda tərbiyəçi ev və  çöl quşlarını yaxşı tanıyan 
uşaqlardan iki nəfər başçı təyin edir. Qalan uşaqlar başçılarla üzbəüz 
cərgəyə  düzülürlər.  Başçılardan  biri  bir  quşun  xarici  nişanələrini, 
böyüklüyünü, ətinin yeyilib-yeyilməməsini söyləyir. Bu quşun han-
sı quş olduğunu uşaqlardan soruşur. Sıraya düzülmüş uşaqlar bir-bir 
həmin sualın cavabını verir, qalanları isə qaçır. Sualın cavabını ta-
pan isə onları qovur. Geridə qalanı kəmərlə vurmağa çalışır. 100-150 
m qovduqdan sonra başçı “darı-darı” deyərək geri qayıtmaq əmrini 
verir. Uşaqları qovan oyunçu isə sürətlə geri qaçıb özünü “əvəyə” 
çatdırır ki, oranı uşaqlar tuta bilməsinlər.
Qeyd edək ki, bütün bu oyunlar uşaqların əqli və fiziki əmək fəa-
liyyətinə müsbət təsir göstərir, onları günahlandırır, qurub-yaratma-
ğa həvəs oyadır, yaradıcı işlər görməyə təhrik edir.
Ədəbiyyat
1. Gülmira Kərimova. Əmək tərbiyəsində xalq oyunlarından istifadə. “İbtidai 
məktəb və məkətəbəqədər tərbiyə” məcmuəsi. Bakı, 1990, N 3, səh.69-73.
2. G.Bağırova. Uşaqların bədii tərbiyəsində ailə və bağçanın əlbir işi. “İbtidai 
məktəb və məkətəbəqədər tərbiyə” məcmuəsi. Bakı, 1982, sayı 4, səh.44-48..

---

291
Р е з ю м е
Сабина Мурадова
Роль игр в общем развитии 
детей дошкольного возроста
В этой статье говорится о рациональной организации национальных игр 
в дутских садах, о создании этими играми широких возможностей и условий 
для общего развития детей.
S u m m a r y
 Sabina Muradova
The aim of nationally days white age is till the  school 
for general improvement
This article deals with efficient forming of the national plays for general de-
velopment of the children in the article in kindergartens of creating conditions and 
wide opportunity the plays.
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya

---

292
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Tərlan Əsgərova,
ADPU-nun elmi işçisi
«DƏDƏ QORQUD KİTABIN»DAKI AİLƏ 
MÜNASİBƏTLƏRİNİN XII ƏSRƏ QƏDƏRKİ 
TÜRK PEDAQOJİ FİKRİNDƏ YERİ
Məlumdur  ki,  «Kitabi  –Dədə  Qorqud»  dastanı  bütövlükdə  
ümummilli  türk  xalqlarının  ilk  milli-mənəvi  abidəsidir.  Dastanın 
süjeti, personajları haqqında  ilkin öyrənmələr, ailə münasibətləri, 
dostluq,  qəhrəmanlıq  səhifələri  igidlik,  əməksevərlik  tərbiyəsi,  ox 
atmaq, qurşaq tutmaq, at çapmaq, əkinçilik, qopuz çalmaq, ov etmək 
və s. cəhətlər uzun illərdir ki, türk pedaqoji fikrində əsaslı yer tutur.  
«Dədə Qorqud»  qədim türk xalqlarının tərbiyə məktəbi, təhsil kitabı 
kimi gələcək nəslin tərbiyəsində əvəzsiz rol oynamışdır.
«Dədə Qorqud kitabı» bir çox dillərə tərcümə edilmiş, tarixçilə-
rin,  etnoqrafların,  filosofların,folklorşünasların,  pedaqogika  tarixi 
və  nəzəriyyəçilərin  tədqiqat  obyektinə  çevrilmişdir.  Bu  möhtəşəm 
abidə bir çox  türk xalqlarının: özbək, qazax, türkmən, qırğız, tacik, 
ərəb, uyğur, oğuz, iraq, fars dillərinə də tərcümə olunmuş və geniş 
oxucu rəğbətini qazanmışdır.
Folklorşünas, professor Qəzənfər Paşayev yazır: «Əsər ərəb di-
linə tərcümə edilərək «Hekayət Dədə Qorqut» adı altında çap  edil-
mişdir  (Bağdad,  2007,  264  səh.).  Kitaba  öz  sözü  ədəbiyyatımızın 
böyük dostu Dr.Əbdüllətif Bəndəroğlu yazmışdır. Əsəri ərəb dilinə 
İraqda və Türkiyədə tərcüməsi, tədqiqatçı, eləcə də yazıçı kimi ta-
nınan  Cəlal  Polad  tərcümə  etmiş,  ona  maraqlı  və  çox  geniş  giriş 
məqaləsi  yazmış,  indiyə  qədər  aparılmış  tədqiqatlardan  və  «Dədə 
Qorqud kitabı»nın dünya şöhrətindən söz açmışdır» (2, sayı 4) .
Onu da qeyd edək ki, «Dədə Qorqud kitabı» türk xalqları arasın-

---

293
da geniş yayılan, ailə münasibətlərinin möhkəm təməllər üzərində 
qurulmasına təminat verən, sevilən  və müxtəlif aspektlərdə tədqiqa-
ta cəlb edilən əsərdir. Hikmətli bir el misalında deyilir: «Keçmişini 
bilməyən,  öyrənməyən  xalqın  gələcəyi  yoxdur!».  Keçmişiniz  türk 
xalqlarının tarixidir və sevindirici haldır ki, bu tarix «Dədə Qorqud 
kitabı»  vasitəsilə  pedaqoji  mühitə  yol  açmış,  təlim-tərbiyə  işində 
aparıcı mahiyyət daşımışdır.
İbtidai  siniflərdən  başlayaraq  «Əlifba»,  «Ana  dili»  və  «Oxu» 
dərsliklərində «Dədə Qorqud»la bağlı mətn, çalışma və tapşırıqlar-
dan istifadə olunur. Məsələn, «Çalışma 1. Kitabı - Dədə Qorqud» 
dastanından götürülmüş aşağıdakı xüsusi adları əlifba sırası ilə dü-
zün:  Selcan,  Xatun,  Məlik,  Zübeydə,  Qutlu,  Uruz.  Burlda  Xatun, 
Beyrək,  Osman,  Qorqud,  Qazan,  Hüseyn,  Bayandur,  Ulaş,  Basat, 
Züleyxa» və s. 
Yeni  nəslin  tərbiyəsində,  layiqli  vətəndaş  kimi  yetişməsində, 
peşə  sənət  seçimində  «Dədə  Qorqud  kitabı»  ailə  münasibətlərini 
tənzimləyir.  Müdrik  bir  məsləhətçi  kimi  öyüd-nəsihət  verir.  «Elm 
hərflərdən başlayır» monoqrafiyasında belə bir haqlı hökm verir ki, 
türk dillərinin kökü, mənşəyi Oğuz və Uyğur tayfalarıfndan başlanır. 
Və türk xalqları hər tərəfdən düşmənlə əhatə olunduğundan uşaqları 
ən sərt qanunlarla tərbiyə edir.  Bu fikri bir qədər gücləndirən prof. 
Fərrux  Rüstəmov  göstərir  ki,  uyğurlar  nəslin    davamçılarını-oğul 
övladlarının  fiziki  cəhətdən  sağlam,  mənəvi  cəhətdən  yetkin,  əx-
laqlı, ədəb-ərkanlı, cəsarətli, elmli və bilikli olmasını arzu edirdilər 
(3, səh. 12-14). Oğuz və uyğur tayfaları elmi işıq, zər, günəş kimi 
qiymətləndirmiş, onu dərindən öyrənməyi, yeni nəslin təfəkküründə 
formalaşdıra bilmişlər. Dastanın boylarında iki türk tayfası arasında 
mövcud olan tarixi ənənələr səciyyələndirilir. Bu cəhətdən biz das-
tanda böyüyə, ata-anaya, müdrik şəxslərə hörmət tərbiyəsi üzərində 
dayanmaq istərdik.
İnsan  həyatı  ana  südü  ilə  başlayır.  «Dədə  Qorqud»  dastanında 
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya

---