D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

305
əsas kitaba, təməl kitaba – Ana kitaba malikdir. Belə baş kitab xalqın 
varlığını ən dolğun və bitkin şəkildə əks etdirir... Xalqımızın şah əsə-
ri, Ana kitabı Dədə Qorqud dastanıdır” (3, 3).
Xalqımızın  tarixi yaşı ilə həmyaş olan, amma yazıya alınma yaşı 
1300 ildən bir onillik də artıq olan “Dədə Qorqud kitabı” yarandığı 
coğrafi məkandan çox-çox uzaq məsafələrdən, məkanlardan 1815-ci 
ildə    elm  aləminə  məlum  olmuşdur.  “XX  əsrin  ortalarında  “Dədə 
Qorqud kitabı”nın Azərbaycana qayıdışını qorqudşünaslıqda bir re-
nessans, bir intibah dövrünün başlanğıcı kimi qiymətləndirmək olar” 
(4, 10).
Azərbaycanda  “Dədə  Qorqud  kitabı”nın  folklorşünaslıq,  ədə-
biyyatşünaslıq, dilşünaslıq baxımından böyük məktəbi vardır. Mək-
təbinsə  B.Çobanzadə,  Ə.Abid,  H.Araslı,  M.Rəfili,  M.Təhmasib, 
B.Abdulla,  B.Nəbiyev,  Y.Qocayev,  T.Hacıyev,  N.Cəfərov,  A.Nə-
biyev,  P.Əfəndiyev,  C.Abdullayev,  Ş.Cəmşidov,  Q.Namazov,  S.Ə-
liyarlı,  K.V.Nərimanoğlu,  K.Abdulla,  Ə.Tanriverdi  kimi  dəyərli 
qorqudşünaz  üzvləri  vardır.  Prof.S.Əliyarlının  tarixi  mənbəşünas-
lıqla bağlı araşdırmalarının nəticəsi olaraq “Kitab”dakı anaxaqanlıq 
(matriarxat) haqqında məlumatların Homerin “Odisseya”sına, Esxi-
lin “Oresteya”sına bərabər olduğunun üzə çıxarılması dünya şöhrət-
li alman alimi – qorqudşünas Əhməd Şmide tərəfindən çox yüksək 
dəyərləndirilmişdir.  “Müəllimim!  “Kitabi-Dədə  Qorqud”un  etnoq-
rafiyası və tarixini Sizən qədər bilən yoxdur. S.Əliyarlı Azərbaycan  
tarixində qorqudşünaslığın əsasını qoymuşdur (4, 8).
Tarix  elmində  də,  psixologiya  elmində  də  qorqudşünaslıq 
ənənələri yaranıb inkişaf etmişdir.... Subyektiv fikrim kimi, tibb el-
minin, onun ilkin əsası olan fitoterapiya elminin də “Ana südü – dağ 
çiçəyi” misalında “Dədə Qorqud kitabı”ndan öyrənəcəyi çox mət-
ləblər vardır.
Milli özünüifadəni, özünüyaşatmanı, birlik və dirçəliş ideyala-
rının təbliğindəki rolunu, milli ləyaqətin qorunmasında, milli mən-
lik şüurunun, milli iftixar hissinin, vətəndaşlıq ləyaqətinin qorunub 
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya

---

306
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
ötürülməsində milli pedaqogikanın  danılmaz rolu məlumdur. Milli 
pedaqogikamızın istinad nöqtəsi şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri, 
yazılı ədəbiyyatımız meydana gələnəcən yaranan ölməz dastanlar, 
eposlar, oğuznamələr, eləcə də “Dədə Qorqud kitabı”dır desək, əsla 
yanılmarıq.  Məhz  bunlar  türk  pedaqoji  fikrinin  qiymətli  mənbəyi, 
məxəzidir. Bu abidələrdə xalqın mənəvi aləmi, ruhu, istək və arzu-
su, milli-mənəvi dəyərləri öz əksini tapmışdır. Onlar məhz bu abi-
dələr vasitəsilə bu günümüzə ötürülmüşdür. Milli-mənəvi aləmimiz, 
dəyərlərimiz onillikdəki araşdırıcıları, pedaqoq alimlər “Pedaqogika 
tarixi” dərsliklərinin  dövrün tələblərinə yenidən işlənməsi zamanı 
XII əsrə qədər pedaqogika tarixinin səhifələrinə “Dədə Qorqud ki-
tabı”nı da əlavə etmişlər. Pedaqogikanın əsas anlayışlarından olan 
tərbiyəni, tərbiyənin sahələrini bu abidədə tədqiq etməyə cəhd et-
mişlər.  Eləcə  də,  vətənpərvərlik  tərbiyəsi  ilə  bağlı  F.Rüstəmovun, 
K.Quliyevanın, Y.Talıbovun və başqa pedaqoq alimlərin  məqalələri, 
araşdırmaları  mövcuddur.
Bu  tədqiqat  işində  “Dədə  Qorqud  kitabı”ndakı  vətənpərvərlik 
anlayışlarının  pedaqoji  fikrimizdə  yerini  müəyyənləşdirmək  əsas 
məqsəd kimi götürülür. Çünki milli pedaqoji fikrimizin ilkin  mən-
bələri laylalar, oxşamalar, andlar, atalar sözləri, alqışlar, qarğışlar, 
nağıllar, əfsanələr, rəvayətlər və s. digər janrları pedaqoji fikrimizin 
araşdırılması üçün səciyyəvidir. Amma nəzərə alanda ki, b u sırada 
dastanlar dominantlıq edir, bütün buy nümunələrin dastanda sintezi 
kimi küll halda götürüb problemi orada araşdırmağın səbəbi, onda 
müəyyənləşər.
“Dədə  Qorqud  kitabı”  çoxlu  sayda  oğuznamələri  özündə  ehti-
va edən (“Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy”da bu fikrimizin 
şahidi olacağıq – M.S.) türk-oğuz vətənpərvərliklərinin ölməz yadi-
garıdır.
“Dədə Qorqud kitabı”ndakı süjet və kompozisiyanın əksəriyyəti-
nin döyüş-savaş səhnələri üzərində qurulmasına; Vətənə, yurda bağ-
lılığa,  qəhrəmanlığa və  sədaqətə  geniş  yer  verilməsinə,  obrazların 

---

vətəndaşlıq göstəricilərinə görə onu bütün qorqudşünaslar möhtəşəm 
qəhrəmanlıq eposu adlandırmışdır. Çünki “Dədə Qorqud kitabı”nın 
bütün boylarında qarşıya qoyulan əsas məqsəd vətəni qorumaq, onun 
bütövlüyünü istiqlaliyyətini xarici və daxili sarsıntılardan müdafiə 
etməkdən ibarətdir. Oğuz elinin igidləri məmləkətin talan olmaması, 
qız-gəlinin, oğul-uşağın əsir getməməsi üçün daim onu  keşiyində 
durmuş, ölkənin bol sərvətinin talan, viran edilməməsi üçün xarici 
müdaxilələrə  qarşı  daim  hazır  vəziyyətdə  dayanmışlar.  Vətən  tor-
paqlarının bütövlüyü oğuz igidlərinin qanları, canları bahasına başa 
gəlmişdir. “Salur Qazanın evinin yağmalanması boyu”nda bu barədə 
mühüm məlumatlara rast gəlinir: “Bu vaxt Qalın Oğuz bəyləri gəlib 
yetişdi, xanım, görək kimlər gəldi: Qaradərə ağzında qara Buğa də-
risindən beşiyinin yerliyi olan, acığı tutanda qara daşı kül eyləyən... 
igidlər igidi Qazan bəyin qardaşı Qaragünə çaparaq yetişdi.. ... Də-
mir qapı Dərbənddəki dəmir qapını hücumla alan, altmış tutamlıq (!) 
nizəsinin ucunda igidləri böyürdən, Qıyan Səlcuk oğlu,  Dəli Dondaz 
çaparaq yetişdi... Amidlə Mardin qalasını vurub-yıxan, Dəmir yaylı 
Qıpçaq Məliyə qan qusduran... Qaragünə oğlu Qarabudaq çaparaq 
yetişdi... İcazəsiz Bayındır xanın düşmənini basan, altmış min kafirə 
(!) qan qusduran... Qəflət qoca oğlu Şir Şəmsəddin çaparaq yetişdi.
...Kafirləri it ardına qoşub-alçaldan...  ...əlli yeddi qalanın (!) aça-
rını alan, ...İlək qoca oğlu Alp Ərən çaparaq yetişdi...
...O gün cəsur ər igidlər bəlli oldu. O gün namərdlər gizlənməyə 
yer axtardı...  O gün bir qiyamət savaş oldu, meydan başla doldu... 
başlar top kimi kəsildi... On iki min kafir qılıncdan keçdi... ...Oğuz 
igidlərindən beş yüzü həlak oldu. ...Qazan bəy qaçanı qovmadı ... 
“aman” deyəni öldürmədi...” (1, 200).
Göründüyü kimi, əlli yeddi qalanın və eləcə bəhs edilən digər qa-
laların açarının alınmasından söhbət gedirsə, burada yürüşlərin  çox-
lu sayda olmasından bəhs edilir. Bunlar tarixi faktlardır. Orxon-Ye-
nisey  kitabələrində  də  bu  faktlara  rast  gəlirdik.  Kül  tiginin,  Bilqə 
xaqanın  tarixdə  təsdiqlənən  saya-hesaba  gəlməyən  zəfər  yürüşləri 
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
307

---