Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) 
 
                    AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 
 107 
 
KARTOQRAFİYA 
© M.H.Qocamanov, Ə.İ.İsmayılov
 
TRANSMILLI KOMMUNIKASIYA LAYIHƏLƏRININ GEODEZIYA TƏMINATINA 
QOYULAN DƏQIQLIK TƏLƏBLƏRI 
M.H.Qocamanov, Ə.İ.İsmayılov 
Bakı Dövlət Universiteti 
akademik Zahid Xəlilov küçəsi 23, AZ1048 
Məqalədə transmilli kommunikasiya layihələrinin geodeziya təminatına qoyulan müasir dəqiqlik 
tələbləri əsaslandırılır və şərh edilir. Göstərilir ki, həll edilən mühəndisi məsələnin növü və ölçmə 
şəraitindən asılı olaraq geodeziya təminatına qoyulan dəqiqlik tələbləri dəyişir. Dəqiqlik tələbləri 
çoxsaylı faktorlardan asılıdır. Ümumən orta kvadratik və yolverilən (həddi) səhvlərlə səciyyələndi-
rilir və onlara dair xüsusi normativ sənədlər hazırlanır. Lakin hal-hazırda mövcud olan sənədlər keç-
miş sovetlər dövründə hazırlandığından, bugünün tələblərinə cavab vermir. Digər tərəfdən, trans-
milli  kommunikasiya  xətlərinin  geodeziya  təminatına  dair  müddəalar  həmin  sənədlərdə  öz  əksini 
tapmır. Azərbaycanda transmilli kommunikasiya xətlərinin salınması yeni növ işlər olub geodezik 
təminatı özünəməxsus elmi və metodiki yanaşmalar tələb edir. 
Təqdim  edilən  məqalədə  geodeziya  təminatı  meyarları,  onların  dəqiqlik  tələblərinə  təsir  edən 
amillər, geodeziya təminatı işlərinin dəqiqliyinin qiymətləndirilməsi və digər məsələlərə baxılmış 
və  məqalənin  sonunda  geodeziya  təminatına  qoyulan  dəqiqlik  tələbləri  ümumiləşdirilərək  cədvəl 
şəklində  verilmişdir. 
Giriş. Transmilli kommunikasiya layihələrinin 
yerinə yetirilməsi zamanı  geodezik təminat olduq-
ca  vacib  məsələlərdəndir.  Əgər  geodezik  təminat 
düzgün aparılmazsa, bu layihədən kənara çıxmala-
ra səbəb olur və nəticədə texniki əyintilər və böyük 
həcmdə maliyyə itkiləri baş verir. Geodezik təmi-
nat  dedikdə,  məkanda  (fəzada,  yer  səthində,  su 
hövzəsində, yeraltı işlərdə) hər hansı bir layihənin 
icrası  zamanı  onun  layihə  elementlərinin  (səciy-
yəvi  nöqtələrinin,  döngə  nöqtələrinin,  uzunluq  və 
bucaq  elementlərinin)  müvafiq  geodeziya  ölçmə 
alətləri və metodları ilə texniki dəqiqlik tələblərinə 
uyğun  şəkildə  naturada  verilməsi  (koordinatlarla 
göstərilməsi) başa düşülür. Başqa sözlə,  məkanda 
yerinə yetirilən istənilən növ  təsərrüfat layihəsinin 
icraedilmə    nöqtələrinin  koordinatlanması,  yəni 
geodezik təminatı labüddür (Qocamanov,  İsmayı-
lov, 2015).  
Qeyd etmək lazımdır ki, görüləcək mühəndisi-
texniki  işlərin növü və ölçmə  şəraitindən asılı ola-
raq  geodezik  təminat  müxtəlif  geodeziya  alət  və 
üsulları ilə xətti-bucaq ölçmələrinin yerinə yetiril-
məsi yolu ilə həyata keçirilir. Lakin bütün hallarda 
geodezik təminatın prinsipial sxemi eyni olmalıdır: 
«ümumidən-xüsusiyə».  Başqa  sözlə,  ümumi  geo-
deziya qaydasına əməl olunmalıdır: ölçmələr ardı-
cıl olaraq mərhələlərlə, dayaq istinad şəbəkəsindən 
biləvasitə icra şəbəkəsinə keçməklə yerinə yetiril-
məlidir.  Bu  zaman  geodezik  təminatın  aparılması 
üçün müvafiq ölçmə alətləri, üsulları və metodikası 
yerinə  yetirilən  layihənin  dəqiqlik  tələblərinə  üy-
ğun seçilir.  
Geodeziya  təminatına  qoyulan  dəqiqlik  tə-
ləbləri.  Geodeziya  ölçmə  nəticələrinin  hansı  də-
qiqliyə  malik  olmasını  bilmək  layihənin  naturaya 
düzgün  köçürülməsi  üçün  olduqca  vacib  şərtdir. 
Bununla  layihə  elementlərinin  ölçülmüş  qiyməti-
nin  onun  həqiqi  qiymətinə  nə  dərəcədə  yaxın  ol-
ması müəyyənləşdirilir (İsmayılov, 2016). 
Geodeziya təminatına qoyulan dəqiqlik tələblə-
ri  əsasən  dövlət  normativ  sənədləri  (СНиП  və 
DÜST)  və  təlimatlarla  tənzimlənir.  Bir sıra  cihaz 
və avadanlıqlar üçün dəqiqlik tələbləri onların is-
tismar  parametrlərinə  uyğun  olaraq  müvafiq  layi-
hədə verilir və layihə tələbləri kimi  təqdim edilir. 
Bəzi hallarda geodeziya təminatına qoyulan dəqiq-
lik  tələbləri  nə  layihə,  nə  də  normativ  sənədlərdə 
aydın şəkildə göstərilmir və onlar texniki tapşırıq-
da quraşdırma işlərinin dəqiqliyinə qoyulmuş limit 
qiymətləri  əsasında  hesablamalar  yolu  ilə  müəy-
yənləşdirilir. 
Geodezik  təminata  qoyulan  dəqiqlik  tələbləri-
nin müxtəlif yollarla təyin edilməsinə baxmayaraq,  
ümumən  mühəndisi  məsələləri  iş  növləri  üzrə 
qruplaşdıraraq geodezik təminata qoyulan dəqiqlik 
tələbləri  orta  kvadratik  səhvlərlə  (OKS)  səciyyə-
ləndirilir. Digər tərəfdən, OKS səhvlərinin  özləri 
də müxtəlif meyarlar üzrə  dörd qrupa ayrılır: plan 
vəziyyəti üzrə; yüksəklik vəziyyəti üzrə; düzxətli-
lik meyarı üzrə; şaquli vəziyyət üzrə. 
Ölçmələr  səhvləri  nəzəriyyəsindən  məlumdur 
ki,  tək  ölçmənin  dəqiqliyi  K.F.Qauss  tərəfindən 
təklif edilmiş aşağıdakı orta kvadratik səhv düsturu 
ilə hesablanır (Qocamanov, 2014): 

---

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) 
108                    AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 
 
 
m = √
∆
1
2
+ ∆
1
2
…….∆
n
2
??????
          ,               (1) 
 
burada: n-təyin edilən X kəmiyyətinin tək-
rar ölçmələr sayı; 
x
i 
-  i saylı təkrar ölçmənin nəticəsi; 
X-   ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiyməti; 
∆
i
 = (x
i
 - X); i saylı ölçmə nəticəsinin həqiqi səh-
vidir.  
Lakin praktikada (1) düsturundan təcrübi olaraq 
istifadə etmək həmişə mümkün deyil. Belə ki, bu 
zaman ölçülən kəmiyyətin X həqiqi qiymətini bil-
mək lazım gəlir. Ona görə də, X həqiqi qiymətinin 
əvəzində ona  çox yaxın olan və ölçmə nəticələri 
(x
i
) ilə təyin edilən və hesabi orta adlanan kəmiy-
yətdən istifadə edilir (
??????̅): 
??????̅ = 
??????
1
+ ??????
2
+ …….??????
??????
??????
    =   
⦋??????
??????
⦌
??????
   .      (2) 
Belə olan halda tək ölçmənin orta kvadratik səh-
vi F.V.Bessel tərəfindən təklif olunan düstur ilə he-
sablanır (Qocamanov, 2014): 
m = √
⦋??????
2
⦌
??????−1
           ,      (3) 
burada: v
i
= (x
i
 - 
??????̅) ; i - nömrəli ölçmə nəticəsi-
nin  hesabi  orta  qiymətindən  (
??????̅)  olan  meyilliyidir  
və 
⦋ v
i
⦌=0. 
Aydındır  ki,  hesabi  ortanın  dəqiqliyi  (M)  tək 
ölçmənin dəqiqliyindən daha yüksək olacaqdır: 
M= 
??????
√?????? 
      .             (4) 
Burada:  m-tək ölçmənin (1) və yaxud (3) düs-
turları ilə hesablanmış orta kvadratik səhv qiyməti-
dir. 
Bir çox hallarda ölçmə dəqiqliyini təyin etmək 
məqsədi ilə həmin kəmiyyət iki dəfə: düz və əks-
istiqamətlərdə  ölçülür.  Məsələn,  iki  məntəqə  ara-
sında  qalan  məsafənin    uzunluğu  və  yaxud  nisbi  
yüksəkliyi  belə  təyin  edilir.  Bu  zaman  iki  ölçmə  
nəticəsindən  yekun  olaraq hesabi  orta  qiyməti  ta-
pılır. Belə hallarda vahid ölçmənin orta kvadratik 
səhvi aşağıdakı düsturla təyin edilir: 
m =  √
⦋??????
2
⦌
2??????
      .                 (5) 
Onda, yekun orta qiymətin dəqiqliyi: 
m= 
1
2
√
⦋??????
2
⦌
??????
        ,                        (6) 
burada: d= (x
i
'
 – x
i
"
); – i nəticəsinin ikiqat ölç-
mələr fərqi;  n - ikiqat ölçmələr sayıdır. 
Ölçmə nəticələrini daha etibarlı qiymətləndirmək 
üçün onların nöqtəvi dəqiqliyi (m) deyil, dəqiqlik 
intervalından  (aralığından)  (2  m  və  yaxud  3  m) 
istifadə  edilir.  Dövlət  normativ  sənədlərində  belə 
qiymətlər  yolverilən  səhv  qiymətləri,  bəzən  isə 
icazə  verilən  səhvlər  adlandırılır.  Ölçmələr  üçün 
səhvlərin  hədd  qiymətləri  (yolverilən  qiymətləri) 
ehtimalla  əlaqəli  şəkildə  təyin  edilir.  Belə  ki, 
ölçmələr  səhvləri  nəzəriyyəsində  isbat  edilir  ki, 
verilmiş  ölçmələr  sırasında  təsadüfi  səhvlərin 
68,3%  -  i    0 
÷ ±m; 95,4%-i 0 ÷ ±2 ∗m; 99,7%-i 
isə 0 
÷ ±3 ∗m aralığında yerləşir. Başqa sözlə de-
sək, bu o deməkdir ki, məsələn, ikinci halda veril-
miş ölçmələr sırasında 100 sayda ölçmə səhvindən 
yalnız beşinin qiyməti  2*m həddini aşar və ya ona 
bərabər qalar, üçüncü halda isə 1000 ölçmə səhvin-
dən yalnız üçünün qiyməti 3*m həddindən böyük-
dür  və ya ona bərabər olacaq. İstehsalatda bir çox 
geodeziya işlərinin icrası zamanı, o cümlədən kom-
munikasiya xətlərinin salınmasında ölçmələrin də-
qiqliyinə  qoyulan  tələbləri  artırmaq  məqsədi  ilə 
yolverilən səhvlər üçün ∆
yol verilən 
= 2*m qiyməti gö-
türülür, bu həddi aşan ölçmə səhvləri kobud səhv-
lər adlandırılır və həmin səhvlərə malik ölçmə nəti-
cələri hesablamalardan uzaqlaşdırılır. 
Bəzi hallarda ölçmənin  dəqiqliyini orta kvadra-
tik və yaxud yolverilən hədd səhvinin mütləq qiy-
məti ilə deyil, onların nisbi səhvləri ilə  səciyyələn-
dirmək daha doğru olur. Məsələn, hər hansı məsa-
fənin orta kvadratik səhv qiymətinin m=1 m olması 
həmin məsafənin nə dərəcədə dəqiq ölçüldüyü haq-
da fikir yürütmək imkanı vermir. Belə ki, bu səhv 
s=400 km üçün çox yaxşı olduğu halda, s=100 m 
üçün olduqca kobud sayıla bilər. Ona görə də belə 
hallarda 
??????
??????
??????
 nisbi səhvi göstərilir. 
Yuxarıda göstərilənlər əsasında qeyd edə bilə-
rik  ki, geodezik təminat zamanı əsasən tərs məsələ 
həll edilir ki, yəni aidiyyətli normativ sənədlərdən 
(təlimatlar, normalar kitabı və s.) müvafiq ölçmələr 
üçün qoyulmuş dəqiqlik tələbləri götürülür və on-
ların əsasında uyğun  ölçmə alətləri, ölçmə metod-
ları  və  texnologiyaları  seçilir.  Ümumən  onu  da 
qeyd edək ki,  ölçmə üsulları, metodikaları, texno-
loji  sxemləri  həmin  dövrdə  mövcud  olan  texniki 
ölçmə vasitələrinə hesablanır. Bu sahədə yeniliklə-
rin başverməsi ilə yeni ölçmə üsulları, metodikaları 
və texnoloji sxemlərinin işlənib hazırlanması zəru-
rəti  meydana  çıxır.  Hal-hazırda  geodeziya  ölçmə 
vasitələri  sahəsində  inqilabi  sıçrayışla  inkişaf  baş 
vermişdir:  elektron  əsaslı  teodolit,  taxeometrlər, 
rəqəmli  və  lazer  nivelirlər,  GPS  və  QLONASS 
peyk naviqasiya sistemlərindən istifadəyə əsaslan-
mış  ölçmə  texnologiyaları,  onlara  dair  çoxsaylı 
proqram  təminatları,  müxtəlif  səciyyəli  geodezik 
məsələlərin  avtomatik  həllini  təmin  edən  paket-
proqramlar və sairə bu kimi vasitələr meydana çıx-
mışdır. Bütün bu yenilikləri köhnə təlimatlar, nor-
mativ  sənədlər  çərçivəsində  yerləşdirmək  qeyri-
mümkündür və düzgün olmazdı. Bu müasir alətlər-
lə əldə edilən yüksək dəqiqliyə malik ölçmə nəticə-
lərinin  aşağı  dəqiqliyə  malik  çərçivəyə  salınması 
ilə  onların  keyfiyyətinin  korlanması,  dəqiqliyinin 

---