Blogumuzu ziyarət etməyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

Yüklə 6,62 Mb.

səhifə	6/40
tarix	05.04.2018
ölçüsü	6,62 Mb.
	#35943
növü	Dərslik

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 40

_Bir_iqtisadi_sistem_kimi_bazar_{iqtisadiyyatı}_XV_I_-_XV_III_əsrlər_ərzində_{formalaşmışdır}_._Və_öz_{inkişafında}_iki_əsas_{mərhələdən}_keçmişdir_{: 1.}_azad_rəqabətə_əsaslanan_bazar_{iqtisadiyyatı}_{; 2.}_müasir_bazar_{iqtisadiyyatı}_.

_Azad_rəqabətin_hakim_olduğu_{mərhələdə}_əsas_{tənzimləyici}_mexanizm_bazarın_öz_mexanizmidir_,_dövlət_iqtisadi_proseslərə_əsasən_müdaxilə_etmir_.

_{Müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində bazarın öz mexanizmi, inhisar mexanizmi və dövlət tənzimi mexanizmi eyni vaxtda fəaliyyət göstərir. (Bu iqtisadi sistem haqqında sonra ətraflı danışılacaq).}

_{III. Planlı iqtisadi sistem. Bu iqtisadi sistem istehsal vasitələri və digər iqtisadi resurslar üzərində ictimai (dövlət) mülkiyyətə, iqtisadiyyatın mərkəzdən planlı idarə olunmasına əsaslanır. Əsas iqtisadi qərarlar mərkəzləşdirilmiş qaydada qəbul olunur.}

_Ölkənin_sosial_-_iqtisadi_inkişaf_planları_hazırlanır_,_icra_olunmaq_üçün_yerlərə_,_{müəssisələrə}_{çatdırılır}_._Plan_{tapşırıqlarının}_yerinə_yetirilməsi_üçün_resurslar_{tapşırıqlara}_uyğun_olaraq_{bölüşdürülür}_._İstehsal_edilmiş_məhsullar_planlı_qaydada_{istehlakçılara}_{çatdırılır}_._Planların_yerinə_yetirilməsi_üzərində_mərkəzi_nəzarət_həyata_keçirilir_və_s_._Burada_söhbət_mərkəzdən_planlı_idarə_edilən_və_bütün_{iqtisadiyyatı}_əhatə_edən_bir_sistemdən_gedir_._Buna_misal_olaraq_keçmiş_SSRİ_{iqtisadiyyatını}_göstərmək_olar_.

_I_V_._Qarışıq_iqtisadi_sistem_._Bu_sistem_haqqında_vahid_fikir_yoxdur_._Bu_sistem_{aşağıdakı}_cəhətləri_ilə_xarakterizə_olunur_:

_Burada_{iqtisadiyyatın}_xüsusi_və_dövlət_bölməsi_eyni_vaxtda_fəaliyyət_göstərir_.
_Bu_iqtisadi_sistemdə_bazar_mexanizmi_ilə_yanaşı_dövlət_tənzimi_mexanizmi_də_fəaliyyət_göstərir_.
_{Bu iqtisadi sistemdə bazar mexanizmi və plan mexanizmindən istifadə olunur.}
_{Qarışıq iqtisadi sistemdə iqtisadiyyatın sosial yönümü güclüdür. Burada sosial müdafiə tədbirləri geniş miqyasda həyata keçirilir.}

_V._Keçid_{iqtisadiyyatı}_._Bu_keçid_xarakterli_olduğuna_görə_keçid_{iqtisadiyyatı}_adlanır_və_bir_iqtisadi_sistemdən_digər_iqtisadi_sistemə_keçməklə_bağlı_olaraq_yaranır_və_müəyyən_bir_dövr_ərzində_mövcud_olur_._Hal_-_hazırda_keçmiş_sosialist_{ölkələrindəki}_,_o_cümlədən_də_{Azərbaycanın}_müasir_{iqtisadiyyatı}_keçid_{iqtisadiyyatıdır}_._Burada_mərkəzdən_idarə_olunan_iqtisadi_sistemdən_bazar_{iqtisadiyyatı}_sisteminə_keçid_prosesi_gedir_._Bu_proses_müəyyən_dövr_ərzində_baş_verdiyinə_görə_ona_keçid_dövrü_{iqtisadiyyatı}_da_deyilir_._Keçid_{iqtisadiyyatı}_{aşağıdakı}_{cəhətlərlə}_{səciyyəvidir}_:

_{Burada eyni zamanda həm keçmiş sistemin iqtisadi münasibətləri və həm də yeni meydana gələn sistemin münasibətləri mövcuddur.}
_{Keçid dövrü iqtisadiyyatı çoxukladlıdır, müxtəlif təsərrüfat formaları fəaliyyət göstərir.}
_{Bu iqtisadiyyatın özünəməxsus təsərrüfatçılıq mexanizmi və idarəetmə sistemi vardır.}
_{Keçid iqtisadiyyatı şəraitində sosial-iqtisadi ziddiyyətlər çox və kəskin xarakterdə olur.}
_{Keçilməsi nəzərdə tutulan yeni iqtisadi sistem keçid dövrü şəraitində formalaşır.}

_{Bu mövzu haqqında sonra ətraflı danışılacaq.}

_{§4. Mülkiyyət: məzmunu, iqtisadi və hüquqi kateqoriya kimi. Mülkiyyət hüququ. Mülkiyyətin obyektləri və subyektləri.}
_{Mülkiyyət bütün iqtisadi sistemlərin əsasıdır. Mülkiyyət münasibətlər sistemidir. Dünyanın görkəmli elm xadimləri mülkiyyətin fəlsəfi, iqtisadi, hüquqi mahiyyətini və onun cəmiyyətin həyatında oynadığı rolunu açıb göstərmişlər.}

_{Mülkiyyət əşya, predmetlərlə bağlı olsa da o, əşya, şey deyildir. O, insanlar arasında sosial-iqtisadi münasibətdir (Hegel).}

_{İqtisadiyyat elmi mülkiyyətə çox mühüm bir kateqoriya, münasibət kimi baxır. Mülkiyyət – istehsal vasitələri və istehsalın nəticəsi olan məhsullar (nemətlər) və xidmətlərin müəyyən ictimai formada mənimsənilməsidir. İctimai formada mənimsəmənin müxtəlif formalarda olduğunu başa düşmək üçün aşağıdakı sualların cavablarına fikir vermək lazımdır. Bu müəssisə kimindir? –Mənimdir! Bu müəssisə kimindir? – Sahibkarındır! Bəs bu müəssisə kimindir? – Bizimdir! O müəssisə kimindir? – Dövlətindir və s. Burada mənimdir, sahibkarındir, bizimdir və dövlətindir ifadələri mənimsəmənin (mülkiyyətin) müxtəlif formalarda olduğunu ifadə edir.}

_{Mülkiyyət real məzmuna malik olan iqtisadi kateqoriyadır. O, real olan şeylərin insanlar tərəfindən mənimsənilməsi üzrə yaranan sosial-iqtisadi münasibətləri ifadə edir. Mülkiyyət hər bir iqtisadi sistemdə aparıcı mövqeyə malikdir. Mülkiyyət münasibətləri istehsal vasitələri və istehsalın nəticələrinin mənimsənilməsinə görə insanlar arasında yaranan və müntəzəm təkrar olunan iqtisadi münasibətlər sistemidir.}

Мцлкиййят мцнасибятляри бунлары характеризя едир

Истещсал ресурсларына сярянъам вермя вя истифадя шяртлярини

Иш гцввясинин истещсал васитяляри иля бирляшмяси цсулуну

Истещсалын мягсядини вя

ъямиййятин типлярини мцяййян едир

Истещсал васитяляри цзяриндя мцлкиййят мцнасибятляри – сосиал -игтисади мцнасибятлярин ясасыны тяшкил едир

_{Mülkiyyət həm də hüquqi kateqoriyadır. Bu müəyyənlikdə mülkiyyət sahib olmaq, sərəncam vermək və istifadə etmək kimi hüquqi anlayışlarda ifadə olunur.}

_{Müasir iqtisadi nəzəriyyədə «mülkiyyət hüququ iqtisadi nəzəriyyəsi»ndən geniş istifadə olunur. Bu nəzəriyyənin müəllifi ABŞ iqtisadçısı R.Kouzdur və onun çoxlu tərəfdarları vardır. Bu nəzəriyyə tərəfdarları öz tədqiqatlarında «mülkiyyət» deyil, «mülkiyyət hüququ» anlayışından istifadə edirlər. Bu müəlliflərə görə özlüyündə resurslar mülkiyyət deyil, «resurslardan istifadə etmək hüququ mülkiyyətdir – bax bu mülkiyyəti təşkil edir.» (Çepurin, Kiselyova, s.69).}

_{İngilis hüquqşünası A.Oner 1961-ci ildə aşağıdakı 11 mülkiyyət hüququnun olduğunu göstərmişdir.}

_{Sahib olma hüququ – nemət üzərində tam fiziki nəzarət hüququ:}
_{İstifadə hüququ – nemətin faydalı xassəsini özün üçün istifadə etmək:}
_{İdarəetmək hüququ – nemətin istifadə olunmasını kimin və necə həyata keçirəcəyinə qərar vermək:}
_{Gəlir götürmək hüququ – nemtin istifadə olunmasından əldə olunan nəticəyə sahib olmaq hüququ:}
_{Suverenlik hüququ – neməti özgəninkiləşdirmə, istehlak etmək, məhv etmək, dəyişmək hüququ:}
_{Təhlükəsizlik hüququ – nemətlərdən məhrum olmaqdan və xarici mühitin vurduğu ziyandan qorunmaq hüququ:}
_{Nemətin vərəsəliyə verilməsi hüququ:}
_{Nemətlərə sahib olmanın möhkəmliyi hüququ:}
_{Ziyanlı istifadədən müdafiə hüququ – digər təsərrüfat agentlərinə ziyan vura biləcək formadan istifadəyə qadağa qoymaq:}
_{Cəzalandırmaq formasında cavabdehlik hüququ – yəni nemətin borca görə ödənilməsinin mümkünlüyü:}
_{Pozulmuş hüquqların bərpa etdirilməsi hüququ – bu qalıq xarakterli hüquq adlanır.}

_Mülkiyyət_hüququ_«_oyun_qaydaları_»_ndan_başqa_bir_şey_deyildir_._Bu_davranış_qaydaları_,_{münasibətləridir}_və_hamı_onlara_əməl_etməlidir_._Bu_hüquq_dövlətin_müəyyən_etdiyi_normalar_,_qəbul_etdiyi_qanunlar_{çərçivəsində}_həyata_keçirilir_.

_{Mülkiyyətin obyektləri və subyektləri vardır.}

_{Mülkiyyətin obyektləri – mülkiyyət ola biləcək hər şey, yəni mülkiyyətin maddi varlığı hesab olunur. Məsələn, torpaq, zavod, bina, zinət əşyaları, pul, iş qüvvəsi və s.}

_{Mülkiyyətin subyektləri – mülkiyyətin sahibləri: dövlət, kollektivlər, icma, sosial qrup, təşkilat, şəxs və s.}
_{§5. Mülkiyyətin formaları və onların reallaşdırılması. Azərbaycanda yeni mülkiyyət formalarının yaradılması.}
_{İnsan cəmiyyətinin bütün inkişaf dövrlərində, bütün ictimai-iqtisadi formasiyalarda mülkiyyətin müəyyən tipi və ona uyğun gələn formaları olmuşdur.}

_{Mülkiyyətin}_iki_əsas_tipi_məlumdur_{: 1.}_İctimai_mülkiyyət_tipi_{; 2.}_Xüsusi_mülkiyyət_tipi_.

_İctimai_mülkiyyət_tipinin_də_iki_əsas_forması_vardır_{: 1.}_İcma_mülkiyyəti_{; 2.}_Sosialist_ictimai_mülkiyyəti_–_bu_geniş_mənada_dövlətə_məxsus_olan_mülkiyyət_formasıdır_._Kooperativ_mülkiyyəti_də_ictimai_{mülkiyyətdir}_._Müasir_{ədəbiyyatda}_{dövlətlərə}_məxsus_olan_mülkiyyət_də_ictimai_mülkiyyət_adlanır_.

_{Xüsusi mülkiyyət tipi. Bu tipin əsas formaları:}

_{quldarlıq xüsusi mülkiyyət forması – burada istehsal vasitələri və qullar üzərində quldarların şəriksiz mülkiyyəti mövcud olur.}
_{feodal torpaq mülkiyyəti forması – burada torpaq üzərində feodalın tam, təhkimli kəndli üzərində natamam mülkiyyəti mövcud olur.}
_{kapitalist xüsusi mülkiyyət forması. Burada istehsalın bütün maddi amilləri üzərində xüsusi kapitalist mülkiyyətidir. İş qüvvəsinin sahibi olan işçi isə öz iş qüvvəsinin mülkiyyətçisidir.}

_Hər_mülkiyyət_tipinə_uyğun_olan_digər_forma_və_növlər_də_vardır_.

_{Hər bir iqtisadi sistemdə əsas, aparıcı mülkiyyət forması vardır. Hər bir mülkiyyət formasına əsaslanan təsərrüfat formaları da yaranır və fəaliyyət göstərir. Təkrar olmasın deyə mülkiyyətin forması ilə təsərrüfatın formasını bir yerdə şərh edəcəyik.}

_I_._Fərdi_mülkiyyət_forması_–_bu_{mülkiyyətin}_sahibləri_əsasən_xırda_əmtəə_{istehsalçılarıdır}_və_istehsal_şəxsi_əməyə_əsaslanır₍_{sənətkarlar}_,_xırda_kəndli_{təsərrüfatları}_,_xırda_xidmət_obyektləri_);

_{II. Xüsusi mülkiyyət forması – bunun əsasında xüsusi sahibkarlıq təsərrüfatları yaranır. Yaradılmış müəssisələr kiçik, orta, iri ola bilər. Bu təsərrüfatlarda muzdlu əməkdən istifadə olunur. Məqsəd mənfəət əldə etməkdir.}

_{III. Dövlət mülkiyyəti forması – bu bilavasitə dövlətə məxsusdur və onun əsasında dövlət təsərrüfatları yaradılır. Yaradılmış müəssisələr dövlətin təyin etdiyi rəhbərlər tərəfindən idarə olunur. Əldə olunmuş mənfəət dövlət büdcəsinə daxil olur.}

_{IV. Kooperativ mülkiyyət forması – Kooperativlər müəyyən təsərrüfat növü olmaqla ona daxil olan üzvlərin könüllü qoyduqları vəsait hesabına təşkil olunur. Kooperativ əvvəlcədən təsdiq edilmiş nizamnaməyə uyğun idarə olunur, gəlir ədalətli bölüşdürülür. Kooperativ hüquqi şəxsdir.}

_{V. Əmək kollektivlərinin mülkiyyəti. Müəyyən bir müəssisənin bütün əmlakı orada işləyənlərin sahibliyində olur, kollektiv bu əmlaka sərəncam verir, ondan istifadə edir. Müəssisə əmtəə istehsalçısı olur və hüquqi şəxsdir. Kollektivin üzvləri idarə işlərində iştirak edir, gəliri müəyyən etdikləri qaydaya uyğun bölürlər, hərə öz payını alır.}

_{VI.Bələdiyyə mülkiyyət forması. Burada söhbət yerli özünüidarə orqanı olan bələdiyyələrin sərəncamında olan mülkiyyətdən gedir. Bələdiyyə mülkiyyəti əsasında müəyyən təsərrüfatlar yaradılır.}

_{VII.Səhmdar cəmiyyəti mülkiyyət forması. Bu mülkiyyətə səhmlərin satılması yolu ilə yaradılmış müəssisələrin mülkiyyəti daxildir. Səhmin sahibi cəmiyyətin əldə etdiyi mənfəətin bölgüsü nəticəsində dividend (gəlir) əldə edir. Cəmiyyətin işini ümumi yığıncağın seçdiyi idarə heyəti tənzimləyir.}

_{VIII.Şəxsi mülkiyyət - ailənin şəxsi ehtiyaclarının ödənilməsinə xidmət edən na varsa hamısını əhatə edir.}

_{IX.Qarışıq mülkiyyət – müxtəlif mülkiyyət sahiblərinin razılaşması əsasında yaradılır. İdarə işləri və qərarların qəbulu mülkiyyət sahiblərinin birgə səyilə həyata keçirilir.}

_{X. İntellektual mülkiyyət – intellektual resurslar əsasən elmdə, təhsildə, səhiyyədə, idarəetmədə, kütləvi informasiyada, konstruktur bürolarında və s. sahələrdə mərkəzləşir. 1967-ci ildə Stokholmda «İntellektual mülkiyyət»lə bağlı ümumdünya təşkilatının təsis edilməsi haqqında konvensiya imzalanmışdır. Mülkiyyətin bu forması ilə bağlı hüquqlar da müəyyən edilmişdir: patent hüququ; müəlliflik hüququ və s. intellektual mülkiyyət elmi yaradıcılıq, ədəbiyyat, kəşflər, ixtiralar, layihələr, məlumatlar və s ilə bağlıdır.}

_{İqtisadi sahədə intellektual mülkiyyətin subyektləri konstruktor bürosu əməkdaşları, mühəndislər, müəssisə rəhbərləri, menecerlər, ustalar, aqronomlar, zootexniklər və s.-dir.}

_{Bütün bunlarla yanaşı mülkiyyətin çoxsaylı törəmə formaları da vardır. Dini icmaların, könüllü ictimai təşkilatların və s. törəmə mülkiyyət formalarıdır. Səhmdar, kooperativ, qarışıq mülkiyyətlər də müəyyən mənada törəmədir.}

_{Azərbaycanın keçid dövrü şəraitində yuxarıda göstərilən bütün mülkiyyət formaları vardır.}

_{Mülkiyyət formaları iqtisadi və hüquqi cəhətdən reallaşdırılır.}

_{İqtisadi cəhətdən reallaşdırma o deməkdir ki, mülkiyyət sahibinə gəlir gətirsin, yəni iqtisadi xeyir versin. iqtisadi reallaşdırma gəlir, mənfəət, faiz, renta və s. əldə etməyə imkan yaradır.}

_{Hüquqi cəhətdən reallaşdırma – sahibolma, sərəncamvermə və istifadəetmə, obyektin satılması, icarəyə verilməsi və s. ilə bağlıdır. Bu hallarda qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş normalar, qaydalar əsas götürülür və bütün əməliyyatlar sənədləşdirilib təsdiq edilir.}

_{Müasir dövrdə Azərbaycanda dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi prosesi gedir. Nəticədə mülkiyyətin müxtəlif formaları yaradılır ki, bu da bazar iqtisadiyyatına keçmək üçün obyektiv zərurətdir. Azərbaycanda təsvir olunmuş mülkiyyət formaları.}

_{Азярбайъанда мцасир мцлкиййятин формалары

Azərbaycanda müasir mülkiyyətin}

_formaları

Хцсуси

Бялядиййя

Дювлят

_{Sxem 3. Azərbaycanda təsbit olunmuş mülkiyyət formaları}

_{Müasir dövrdə mülkiyyətin iqtisadi sahəsində müəyyən dəyişikliklər baş verir ki, bu da özünü mülkiyyətin fərdiləşməsində, mülkiyyətin difersifikasiyasında bəzi mülkiyyət formalarının güclənməsində və s. göstərir.}

Мцлкиййятин инкишафынын

мцасир мейлляри

Тясяррцфатчылыьын айрылмасы мясялян кянд тясяррцфатында тясяррцфатчылыьын иъаря формасы, сянайедя-истещсалын тяшкилинин модул цсулу

Мянимсямянин фярдиляшмяси

Мцлкиййятин кооператив вя диэяр ири мигйаслы формалары чярчивясиндя щяр бир шяхс хцсуси мцлкиййятчи олур

Активлярин мягсядли истифадясинин

Иътимаи мящдудулуьу (мяс. кянд

тясяррцфат тяйинатлы торпаг)

Мцлкиййятин диверсификасийасы

мянимсямянин минлярля сящмдар-

лара сяпялянмяси

Мцлкиййятин мцхтялиф формаларынын

эцъляндирилмяси

Дювлятсизляшмя вя юзялляшдирмя

истещсал цзяриндя дювлят нязарятинин азалмасы просеси

_{Sxem 4. Mülkiyyətin inkişaf meylləri}

_{IY Fəsil.}

_{BAZAR İQTİSADİYYATI: ÜMUMİ ƏSASLARI, QANUNLARI}

_{VƏ MODELLƏRİ}

_1._Bazar_{iqtisadiyyatı}_və_onun_genetik_əsasları_._Natural_və_əmtəə_istehsalı_.

_{2. Məhsulun iqtisadi forması. Əmtəənin xassələri. Pulun meydana gəlməsi və mahiyyəti.}

_{3. Bazar iqtisadiyyatı: mahiyyəti, əsas cəhətləri, obyekt və subyektləri.}

_{4. Bazar iqtisadiyyatının qanunları, tipləri və modelləri.}

_{5.İnzibati-amirlik sistemindən (planlı iqtisadiyyatdan) bazar iqtisadiyyatına keçidin zəruriliyi və yolları. «Şok terapiyası». Azərbaycan bazar iqtisadiyyatına keçid yollarında.}

_§_1._Bazar_{iqtisadiyyatı}_və_onun_genetik_əsasları_._Natural_və_əmtəə_istehsalı_.

_{Bazar iqtisadiyyatı dünyada mövcud olan iqtisadi sistemlərdən ən geniş yayılmış sistemdir. Bazar iqtisadiyyatı məfhumundakı «bazar» iqtisadiyyatın sifətini, necəliyini, onun bazar təbiətli olmasını bildirir. Bazar təbiətli olmaq o deməkdir ki, iqtisadiyyat bazar üçün işləyir, bazar mexanizmi və bazar qanunları ilə tənzim olunur. Tarixən bazar bazar iqtisadiyyatından əvvəl meydana gəlmişdir. Ancaq o bazar iqtisadi sistemində fəaliyyət göstərir və buna görə də əvvəl bazar iqtisadiyyatının mahiyyəti, əsasları ilə bağlı məsələləri nəzərdən keçirmək lazımdır.}

_Bazar_istehsalçı_və_{istehlakçıların}_{qarşılıqlı}_{fəaliyyətini}_təmin_edən_mexanizmdir_,_onların_mövcudluq_üsuludur_._Bazar_əsasən_tədavül_sferası_,_alqı_-_satqı_ilə_bağlıdır_._Bazar_{iqtisadiyyatı}_daha_geniş_,_əhatəlidir_._O_,_istehsalı_,_bölgünü_,_mübadiləni_və_istehlak_{sahələrinin}_hamısını_əhatə_edir_,_onların_tam_halında_{mövcudluğunu}_təmin_edir_.

_{Bir iqtisadi sistem kimi bazar iqtisadiyyatının tam formalaşması kapitalizm cəmiyyətində baş vermişdir. Bazar iqtisadiyyatı ilə kapitalizm iqtisadiyyatı eyni mənalıdır. Bazar iqtisadiyyatı kapitalizmin iqtisadi əsasını təşkil edir. Buna görə də ABŞ iqtisadçıları «bazar iqtisadiyyatı - kapitalizm» ifadəsini işlədirlər.}

_{Bazar iqtisadiyyatı bütün iqtisadi məktəblər və cərəyanlar tərəfindən bu və digər şəkildə öyrənilmiş və indi də öyrənilir.}

_{Bazar iqtisadiyyatı özünə xas genetik əsaslara malikdir. Bu iqtisadi sistemin əsasını əmtəə istehsalı təşkil edir. Əmtəə istehsalının meydana gəlməsilə əmtəə mübadiləsi, mübadilənin inkişafı gedişində pul meydana gəlir. Əmtəə-pul münasibətləri əsasında bazar yaranır və iqtisadiyyatın bütün sahələrini əlaqələndirir. O, kapitalizm cəmiyyətində özünün yüksək zirvəsinə çatır və müstəqil iqtisadi sistem kimi fəaliyyət göstərir.}

_{İnsan cəmiyyətində istehsalın təşkilinin ilkin forması natural təsərrüfat olmuşdur. Natural təsərrüfat elə təşkil olunmuşdur ki, insanlar ancaq öz tələbatlarını ödəmək üçün məhsul istehsal edirlər. Onun aşağıdakı spesifik cəhətləri vardır: 1) təsərrüfatın qapalı olması; 2) əmək universal xarakter daşıyır; 3) təsərrüfat əlaqələri birbaşadır.}

_{Natural təsərrüfat qapalıdır. Bu təsərrüfatın mövcud olduğu cəmiyyətlərdə təsərrüfat əlaqəsiz, dağınıq şəkildə fəaliyyət göstərir (ailə, icma, malikanə). Hər bir təsərrüfat vahidi özlərinə məxsus resurslardan istifadə edir və ailənin tələbatını ödəmək üçün məhsul istehsal edirlər. Müasir dövrdə (dövlətin daxilində inkişaf etmiş əmtəə istehsalı olduğu halda) bəzi təsərrüfat birliklərində, kənd təsərrüfatı müəssisələrində və hətta ayrıca bir dövlətdə də qapalılığa, naturallığa meyl ola bilər.}

_{Natural istehsal üçün universal əl əməyi xarakterikdir. Əməyin növlərə bölünməsi yoxdur. Məsələn, bir nəfər əyirir, toxuyur, boyayır və s. Burada ən sadə alətlərdən istifadə olunur.}

_{Natural təsərrüfatda istehsalla istehlak arasında birbaşa iqtisadi əlaqə yaranır. Burada «istehsal-bölgü-istehlak» əlaqəsi var, mübadilə isə yoxdur. Bu cür əlaqə natural təsərrüfatın davamlığını təmin edir. Burada ancaq sadə təkrar istehsal baş verir.}

_{Qərb ədəbiyyatında natural təsərrüfat sistemi ənənəvi iqtisadiyyat adlandırılır. (Onun xarakterik cəhətləri: 1) istehlak üçün eyni, ənənəvi məhsul istehsal etmək; 2) texniki tərəqqinin məhdudluğu; 3) cəmiyyətin həyat tərzində dəyişikliyin olmasında geriliyin qalması; 4) sosial-iqtisadi münasibətlərdə durğunluq).}

_{Əmtəə istehsalı. Təsərrüfat təşkilinin ikinci forması əmtəə istehsalıdır. Əmtəə istehsalı – təşkilati-iqtisadi münasibətlərin elə sistnmidir ki, burada məhsullar bazarda satılmaq üçün istehsal olunur.}

_{Əmtəə təsərrüfatının əsas cəhətləri:}

_{təsərrüfat açıqdır;}
_{əmək bölgüsünə əsaslanır;}
_{təsərrüfat əlaqələri bilvasitədir (dolayıdır), bazar vasitəsilədir.}

_{Əmtəə istehsalı ictimai əmək bölgüsünə əsaslanır. Hər bir istehsalçı konkret, ixtisaslaşmış məhsulun istehsalı ilə məşğul olur. Hər bir sahədə, müəssisədə yaradılmış artıq məhsul başqa faydalı şeylərlə mübadilə edilir. Əmtəə istehsalında əmək bölgüsünün rolu elmi cəhətdən A.Smit tərəfindən əsaslandırılmışdır.}

_{Əmək bölgüsü əmtəə istehsalı sayəsində geniş meydan alır və ictimai əmək bölgüsü qanun statusu alır və fəaliyyət göstərir. İctimai əmək bölgüsünün aşağıdakı formaları meydana gəlir: 1. Beynəlxalq (ölkələrarası) əmək bölgüsü; 2. Ümumi (xalq təsərrüfatının sahələri arasında) əmək bölgüsü; 3. Xüsusi (sahələr daxilində) əmək bölgüsü; 4. Tək (müəssisə daxilində) əmək bölgüsü.}

_{Əmtəə təsərrüfatı – açıq sistemdir. Burada işçilər öz istehlakları üçün deyil, başqa adamlara satm aq üçün istehsal edirlər. Bu təsərrüfatda hər şey bazar üçün istehsal olunur.}

_{Əmtəə təsərrüfatına istehsalçı və istehlakçılar arasında dolayı, bilvasitə əlaqə forması xasdır. Bu istehsal – mübadilə – istehlak əlaqəsidir. Məhsul ancaq mübadilədən sonra istehlaka daxil olur. İstehsalçı və istehlakçı arasında iqtisadi münasibət bazar vasitəsilə yaranır. Əmtəə təsərrüfatı üçün geniş təkrar istehsal xasdır.}

_{Əmtəə istehsalının 5-7 min il tarixi vardır. O, ibtidai - icma dövrünün sonlarından indiyə kimi mövcuddur. O, bütün ictimai-iqtisadi sistemlərdə mövcud olmuşdur və özünün tarixi inkişaf mərhələlərini keçmişdir.}

_{Əmtəə istehsalının meydana gəlməsinin ümumi əsası ictimai əmək bölgüsüdür. Əmək bölgüsünün inkişafı ilə əmtəə istehsalı da genişlənir. Artıq elə müəssisələr yaranır ki, onlar bir deyil, bir neçə əmtəəlik məhsul istehsal edir (diversifikasiya).}

_{Əmtəə istehsalının meydana gəlməsinin başqa bir səbəbəi adamların təsərrüfatca əlahiddələşməsidir (ayrılsmasıdır). Ayrılma müəyyən bir əmtəənin istehsalına şərait yaradır. Ayrılmış istehsalçı öz məhsulunu mübadilə etmək üçün bazar əlaqəsinə girir. Belə bir əlaqə, kənar müdaxilə olmadan, öz mənafeyini reallaşdırmaq naminə baş verir və məhsulun keyfiyyəti və miqdarını artırmaqda maraqlı olur.}

_{T

Иътимаи тясяррцфатын типляри

əsərrüfatca əlahiddələşmə mülkiyyətin forması ilə bağlıdır. Buna uyğun gələn isə xüsusi mülkiyyət formasıdır. Xüsusi mülkiyyət ayrılıb müstəqil əmtəə istehsalçısı olmağı şərtləndirir.}

Ямтяя тясяррцфаты- ямяк бюлэцсцня ясасланан, бу вя йа диэяр мящсул истещсалы йахуд хидмятляр цзря ихтисаслашан иътимаи истещсалын тяшкили формасыдыр

Натурал тясяррцфат-истещсалчынын шяхси тялябатыны,тясяррцфатдахили тялябатлары юдямяйя йюнялдилян игтисадиййатын тяшкилинин садя формасыдыр.

_{Иътимаи ямяк бюлэцсцнцн инкишаф етмиш
системи

Xarakterik əlamətləri Xarakterik xüsusiyyətlər

Инкишаф етмямиш ямяк бюлэцсц

Истещсал вя истещлак арасында базар васитясиля ялагя

Истещсал вя истещлак арасында билаваситя ялагя

машынлы истещсалын мювъудлуьу

Тябии ресупсларын щялл едиъи ролу

Базар инфраструктурунун мювъудлуьу

Ял ямяйинин цстцнлцйц

Базар системинин олмасы

Сосиал мцнагишялярин игтисади базасынын олмамасы

Сосиал мцнагишялярин игтисади базасынын мювъудлуьу

_{Əmtəə istehsalının iki növü vardır:}

_{Sadə əmtəə istehsalı (təsərrüfatı);}

_{Kapitalist əmtəə təsərrüfatı (istehsalı)}

_Sadə_əmtəə_{təsərrüfatı}_{istehsalçının}_şəxsi_əməyinə_və_sadə_alətlərə_əsaslanan_kəndlinin_və_{sənətkarların}_{təsərrüfatlarıdır}_.

_Kapitalist_əmtəə_{təsərrüfatı}_–_istehsal_vasitələri_üzərində_xüsusi_{mülkiyyətə}_və_əsasən_muzdlu_əməyə_əsaslanır_._Bu_{təsərrüfatın}_meydana_gəlməs_və_inkişafı_ilə_istehsal_edilən_hər_şey_və_hətta_iş_qüvvəsi_də_əmtəə_olur_._Və_natural_{təsərrüfatı}_{sıxışdırıb}_aradan_çıxarır_._Kapitalist_əmtəə_{istehsalçısı}_sahibkar_olur_.

_{Klassik kapitalizm şəraitində, xüsusi mülkiyyətin artması ilə əmtəə istehsalı daha da genişlənir və özünün əsası kimi yeni mülkiyyət formaları – səhmdar, korporativ və yoldaşlıq – yaranır (XX əsrdə).}

_{Klassik kapitalizm şəraitində əmtəə istehsalı ən ümumi forma alır və hər şey əmtəə olur. XX əsrin ikinci yarısından etibarən elmi-texniki tərəqqinin təsiri və dövlətin təsərrüfat həyatına müdaxiləsinin təsiri altında iqtisadiyyatın qeyri-əmtəə bölməsi yaranır (fundamental elmi tədqiqatlar, pulsuz təhsil, hərbi-sənaye kompleksinin bir çox məhsulları və s.). Bu forma getdikcə genişlənir. Buna görə də müasir istehsalı qarışıq istehsal adlandırmaq olar. Ancaq üstünlük əmtəə təsərrüfatına məxsusdur.}

_{§2. Məhsulun iqtisadi forması. Əmtəənin xassələri.}

_{Pulun meydana gəlməsi və mahiyyəti.}

_{İstənilən əmək məhsulu, özünün natural formasında bu və digər tələbatı ödəmək qabiliyyətinə malikdir. Məhsulun bu qabiliyyəti «istehlak dəyəri» adlanır. Məsələn, çörək insanın yeməyə, paltar geyinməyə olan tələbatını ödəyir. Traktor, kombayn faydası olan istehsal vasitələridir.}

_İqtisadi_{nəzəriyyədə}_«_faydalılıq_»_dedikdə_hər_cür_tələbatı_ödəmək_qabiliyyəti_,_hətta_ziyanlı_olanlar_da₍_narkotik_,_papiros_və_s_.)_faydalı_hesab_edilir_.

_{Maddi nemətin neçə cür faydası vardır? İnsanlar təcrübədə və elm sayəsində şeylərin bir çox faydalı keyfiyyətlərini aşkar edir. Bir məhsul bir çox cəhətdən faydalı ola bilər. Məsələn, çıxarılan xam neftdən çoxsaylı məhsullar alınır. Sual olunur ki, nemətin faydasını kim və necə müəyyən edir, hansı meyar əsas götürülür – obyektiv meyar yaxud subyektiv? Bu istehsalçı və istehlakçı tərəfindən müxtəlif cür qiymətləndirilir.}

_{Məhsulun istehsalçısı onun keyfiyyətini obyektiv qiymətləndirir. Məhsulun faydalılığı onun əşyavi xassəsindən ayrı deyildir və ölçülə bilir. Məsələn, südün tərkibi yağdan, zülaldan, vitaminlərdən və s. ibarətdir. Bu komponentlərə görə onun keyfiyyəti və deməli faydalılıq dərəcəsi müəyyən edilir. Ərzaq məhsulunda olan faydalı maddələr çoxdursa o keyfiyyətli hesab olunur və onun dəyəri artır. İstehlakçı isə özünün subyektiv düşüncəsi ilə nemətin faydasını müəyyən edir. Bu zaman özünün zövqünü, ona olan ehtiyacını və seçimini əsas götürür. Biri seylon çayını xoşlayır, digəri kəklikotu çayını. Subyektiv qiymətləndirmə nemətin azlığından və çoxluğundan da asılıdır. Əmtəə istehsalı şəraitində faydalılıq kateqoriyası daha böyük əhəmiyyət kəsb edir.}

_{Məhsulun iqtisadi forması müxtəlif olur. Məhsulun natural forması və əmtəə forması onun əsas formalarıdır. Bunlarla yanaşı zəruri məhsul və izafi məhsul, xüsusi məhsul və ictimai məhsul, milli məhsul və s.də məhsulun ictimai-iqtisadi formalarıdır.}

_{Əmtəə və onun xassələri. Əmtəənin iki xassəsi vardır: onun birinci xassəsi faydalı olub insanın bu və ya digər tələbatını ödəmək qabiliyyətidir. Əmtəə kimi istehsal olunan məhsulun keyfiyyətinə tələb yüksək olur. Faydası olan hər şey əmtəə deyildir. Hansı halda faydalı şey əmtəə olur? 1. O şeylər ki, insan əməyinin məhsuludur. 2. İstehsalçının özü üçün deyil, başqası üçün istehsal olunur və ictimai cəhətdən faydalı olur. 3. Bazarda başqa bir faydalı şeylə mübadilə olunur və ekvivalenti satıcıya ödənilir.}

_{Deməli, əmtəə ictimai cəhətdən faydalı olub bazarda başqa bir məhsula mübadilə olunan ictimai əmək məhsuludur.}

Yüklə 6,62 Mb.
Dostları ilə paylaş:}

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 40

Blogumuzu ziyarət etməyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

Bir iqtisadi sistem kimi bazar iqtisadiyyatı XVI - XVIII əsrlər ərzində formalaşmışdır. Və öz inkişafında iki əsas mərhələdən keçmişdir: 1. azad rəqabətə əsaslanan bazar iqtisadiyyatı; 2. müasir bazar iqtisadiyyatı.

_Bir_iqtisadi_sistem_kimi_bazar_{iqtisadiyyatı}_XV_I_-_XV_III_əsrlər_ərzində_{formalaşmışdır}_._Və_öz_{inkişafında}_iki_əsas_{mərhələdən}_keçmişdir_{: 1.}_azad_rəqabətə_əsaslanan_bazar_{iqtisadiyyatı}_{; 2.}_müasir_bazar_{iqtisadiyyatı}_.