Bilime Yön Veren Müslüman Bilim Adamları

68

Fenoterapi

Bu lambanın fitili kendiliğinden ileri çıkmakta ve yağı kendili-

ğinden içeri akmaktadır. Onu gören herkes, yağdan ve fitilden 

hiçbir şeyin asla tükenmediğine inanır.

[1]

«Musa’nın üç oğlu» (Benü Müsâ), 3./9. yüzyılın ilk yarısında 

Kitâb el-Hiyel isimli kitaplarında

[2]

 bu tür bir lamba tarif et-

mişlerdir. Lamba, kimsenin yeniden fitil sürmesine gerek kal-

maksızın günlerce yanabiliyordu. Yağ otomatik olarak yeniden 

akıyordu, görünüşe göre miktar azalmaksızın. Teknik olarak 

iddialı bu sistem, lambamn gizli bir rezervuardan kendi kendi-

ni yeniden doldurmasını temin etmektedir. lwz supap yoluyla 

doldurma işleminden sonra, bu reservuarda yağın e gagası üze-

rinden dışarı akmasını engelleyen bir boşluk oluşur. Alçalan 

yağ seviyesi y aralığını açar açmaz vakum kalkar, aralık tekrar 

kaybolana ve rezervuarda vakum yenilenene kadar, yağ lamba-

nın içine akar. Asıl lambanm doldurulması bu şekilde daima 

sabit kalmaktadır, t şamandırası, fitilin reservuardaki azalan 

yağ seviyesinde otomatik olarak yeniden itilmesine sebep ol-

maktadır. Kullanım amacı hakkında Benü Müsâ şöyle demek-

tedirler: «Bu lambayı din işleriyle uğraşan insanlar yakarlar. 

Onlar bu lambada, ateşin sönmediği, yam ateşin ateş borusu 

içinde kesintisiz olarak yandığı sonsuz bir lambanın olduğuna 

inanırlar, bu, Zerdüştler’de ve Kilise’de, yani Hristiyanlardaki 

durumdur. Şamdan (lambamın taşıyıcısı) ve yağ deposu, sade-

ce lamba görülecek şekilde duvara gizli olarak yerleştirilirse, bu

durum bakan kimse üzerinde daha iyi bir etki bırakır.»

[3]

 

[1] Wiedemann, Eilhard: Über Lampen und Ufıren (Beitrâge zur Geschichte der 

Narurwissenschaft en. XII), in: Sitzımgsberichte der Physikalisch-medizinischen 

Sozietat (Erlangen) 39/1907/200-225, özellikle s. 203-204 (Tekrarbasım: Aufsdtze 

zur arabischen Wissenschaft sgeschichte, cilt 1, s. 351-376, özellikle s. 354-355).

[2] Kitâb el-Hiyel, a.y., s. 368-371; İngilizce tere. Hill, D.R.: Th

  e Book of Knowledge 

of Ingenious Mechanical Deri- ces, a.y., s. 236-237.

[3] Kitâb el-Hiyel, a.y., s. 368-371; İngilizce tere. Hill, D.R.: Th

  e Book of Knowledge 

of Ingenious Mechanical Deri- ces, a.y., s. 236-237.

Modelimiz: Pirinç,

yükseklik: 60 cm. Cam

görüş penceresi. Ahşap

duvar, yükseklik 80 cm.

(Envanter No: E 1.06)

Sirâc

---

69

Fenoterapi

Müsâ b. Şâkir’in 3./9. yüzyılın ikinci yarısında Bağdat’da ma-

tematikçi, astronom ve fizikçiler olarak faaliyette bulunan

[1]

 

Muhamrned, Ahmed ve el-Hasan isimli üç oğlu, mekanik dü-

zenekler hakkındaki kitaplarında

[2]

, su akışmı iki farklı kaynak-

tan veya reservuardan sağlayan ve iki nakil hattının her birin-

den belirli fasılalarda dönüşümlü olarak sıcak veya soğuk su 

akacak, diğer nakil hattından aynı fasılalarda fakat aksi sırayla 

akacak şekilde haznlarnaya ve düzenlemeye yarayan bir alet ta-

nımlamışlardır. Fasılaların kısaltılmasıyla, musluk bataryasını 

anımsatan bir etkiye ulaşılır.

[1] 

Sezgin, F.: a.e.. Cilt 5, s. 246-252; cüt 6, s. 147-148.

 

[2] Kitâb el-Hiyeh ed. Ahmad Y. al-Hasan, Halep 1981, s.385-388; İngilizce 

tercüme Hill, D.R.: Th

  e Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, 

Londra 1979, s.246-247.

Düzeneğin sağ taraft aki sıcak su reservuarından ve 

sol taraft aki soğuk su reservuarından su, bu reser-

vuarların altına yatay olarak takılmış çarkın üzerine 

dökülür. Çarkın dönüş hareketi sayesinde, onun al-

tına yerleştirilmiş olan bir küvet döndürülür. Küvet 

ortadan iki odacığa ayrılmıştır. İlk olarak sıcak su 

sağ odacığa akar, daha somayanın dönüşten sonra 

soğuk su akar. Eş zamanlı olarak sol odacığa önce 

soğuk, daha sonra yarım dönüşten sonra sıcak su 

akar.

Su bu odacıklardan, büyük bir aralık içinden geçe-

rek, altta bulunan, aynı şekilde iki odacığa bölün-

müş küvete akar. Yukarıdaki küvetin dönüşüyle su 

dışarı boşalır. Yukarıdaki küvetin çeyrek dönüşün-

den hemen sonra altta bulunan küvetteki akış deği-

şir. Altta bulunan küvetten su bir tekneye akar. Bu 

teknede şimdi su çaıkımn ve yukarıdaki teknenin 

tek bir dönüşü esnasında dört kere her iki su nakil 

hattından akış değişir. Kısa fasılalar halinde dönü-

şümlü olarak sıcak ve soğuk su akar.

Modelimiz:

Masa 84 x 62 cm, 

toplam yükseklik 170 cm.

Armatörler pirinçten.

(Envanter No: E 1.28)

Sıcak ve Soğuk 

Suyu Nöbetleşe Veren

OTOMAT

---

70

Fenoterapi

Perpetuum Mobile

Teknik içerikli Arapça anonim bir mecmuanın (muhtemelen 

6./12. yüzyıl, bkz. s. 35)

[1]

 bilinen üç yazmasmdaki Perpetuum 

mobile’lerin farklı biçimlerinin sunumu, bir ‘sürekli hareket-

li’nin, dışarıdan enerji beslemesi olmaksızın dönen bir makine 

düşüncesinin, daha o zamanda oldukça yaygın olduğu, hatta 

belirli bir gelenek içinde yer aldığı izlenimini uyandırmakta-

dır. Bu geleneğin ne dereceye kadar Yunan, yani Bizans kay-

naklarına dayandığı halihazırda bilinmemektedir. Avrupalıları 

19. yüzyıla kadar böylesine tutkuyla meşgul etmiş olan

[2]

 bu 

düşünce, daha 13. yüzyıl ortasından önce Fransız mühendis 

Villard de Honnecourt’da

[3]

 ve sonra daha genç hemşerisi Peter 

Peregrinus’da

[4]

 ortaya çıkmaktadır. Perpetuum mobile’lerle uğ-

raşı, Avrupa’da o derece artmıştı ki, Academie Française  1775 

yılında bu problemin artık hiçbir çözüm önerisini kontrol et-

meme kararı aldı.

[1] Gotha 1348, fol. 105b yazmasına dayanarak; Leiden, Warn 499 (=or. 499), 

fol. 80a. Krş. Schmeller, Hans: Beitrage zıır Geschichte der Technik in der Antike 

und bei den Arabern, Eılangen 1922, s. 21 (Tekıarbasmı: Natural Sciences in 

islam serisi, cilt 39, Frankfurt 2001. s. 221).

[2] Feldhaus, F.M.: Ruhmesblatter der Technik, Leipzig 1910, s. 217-230.

[3] Sarton: Introduction II, a.y., s. 1033.

[4] Grant, E.: Dictionary of Scientifi c Biography X, 1974, Sp. 536b. 

Bildiğimiz    kadarıyla    fizikçi    ve    astronom Takiyyeddîn 

b.Maruf,  İslam dünyasında 10./16. yüzyılın ortalarında Perpe-

tuum mobile’lerin saçmalığmı ifade eden ilk kişiydi 

[5]

.

Arapça mecmuamız, Perpetuum mobile’lerin yedi türünü    ta-

rif    etmektedir, bunlardan dört tanesi cıva ile harekete geçiril-

mektedir. Her ne kadar burada gösterilen modeller - sürtünme 

kayıpları kuşkusuz 

biraz daha azaltılabi-

lirdi kelimenin tam 

anlamıyla işlevsel 

olmasa da, bununla 

birlikte manivela ya-

sasının ve moment 

hesaplamasımn ileri 

bir anlayışım belge-

lemesi bakımından 

ilginçtir.

 

Resim, Mariano Taccola’nın not deft erinden (15. yüzyılın birin-

ci yarısı)

[6]

. Sayfanın alt tarafında savaş makinalarının taslakları 

bulunmaktadn. Bu Perpetuum mobile, modelimizde sunulan 

ile şaşntıcı bir benzerlik göstermesi nedeniyle daha eski İslami 

kaynakların, İslam bilimlerini Avrupa’ya taşuna işinin öncüleri 

için çok önemli olduğuna ilişkin bir diğer kanıttır.

[5] Tekeli, Sevim: 16 ‘inci asırda Osmanlılarda saat, Ankara 1966, s. 218

[6] De ingeneis II, Faks. Wiesbaden 1984, fol. 58a. 

Modelimiz (a):

Ahşap, kurşun ağırlıklar, 

prinç yatak. Çap 80cm.

(Envanter No: E 1.21)

---