Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 8,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
Nəsimi poeziyasinda əruz vəzni 331 Əvvəldən sonadək daxili qafiyə əsasında yazılmış qəzəlin misralarını bölüb alt-alta yazsaq, gəraylı formasında 8 hecalı şeir alınar: Allahu əkbər, ey sənəm, Hüsnünə heyran olmuşam. Qövsi qüzehdir qaşların, Yayinə qurban olmuşam. * * * Yüzündürür cənnət gülü, Saçın həqiqət sünbülü. Eşqində mən bülbül kimi, Aləmdə dəstan olmuşam. Dönə-dönə qeyd olunduğu kimi, buradan yenə də belə bir qənaət hasil olur ki, əruz heca üzərində formalaşır. Bununla da Azərbaycan ədəbiy- yatşünaslığında illərdən bəri formalaşan formul - yəni “heca vəznli şeirin Şah İsmayıl Xətai tərəfindən divan ədəbiyyatına gətirilməsi” fikri alt-üst olmuş olur. Çünki, İmadəddin Nəsimi yaradıcılığında çəkilən misallar artıq illər boyu formalaşmış fikrə şübhə oyadır. Ümumiyyətlə, Nəsimi özü cəsur, fədakar insan olduğu üçün, onun şeir- lərinin dili də fədakarlığa, düşmənlərini sözlə susduran bəhrə əsaslanmalı idi. Belə bir bəhr də, əlbəttə ki, əruzun rəcəz bəhridir. Nəsimi bu bəhrdə yazdığı şeirlərində poeziya aləmində daha geniş üfüqlər açmışdır. Rəməl bəhri bu vəzndə olan bir mahnı növü olduğu üçün bu bəhr belə adlandırılmışdır. Deyirlər ki, vətədlərinin səbəbləri arasına daxil olaraq həsir toxunularkən onu nizamlayan iplərə oxşadığı üçün rəməl adlandırıl- mışdır, belə ki, rəmalə toxumaq, hörmək deməkdir. Onun əsli failAtü təfiləsinin 6 dəfə (ərəb əruzunda) təkrarından ibarətdir. [14, 88]. Rəməl bəhri növlərinin çoxluğu ilə də əruzun ən zəngin bəhrləri sırasında durur. Bu növlərin sayı haqqında məlumat müxtəlif əruzçularda müxtəlifdir. Sahib ibn Əbbadda rəməlin on bir növü, Qeys Razidə-23, Nəsir Tusidə-40, Əlişir Nəvaidə-13, Seyfi Nişaburidə-18, Əbdülnafedə-18, Əli Cəmaləddində-14, Y.Bertelsdə-18, Vəhid Təbrizidə-9, Əhməd Aymutluda (türk şeirində) - 6, Azərbaycan əruzunda (variantlardan başqa) -13 növü vardır. [15, 237]. İşlənməsi etibarilə rəməl bəzi şairlərimiz tərəfindən, hətta həzəcdən də çox işlənmişdir. Məsələn, Nəsiminin “Divan”ında [16. Nəsimi. Divan Ülviyyə SƏLİMBƏYOVA 332 (Səlman Mümtaz nəşri). Bakı, 1926] həzəc bəhrində 74 şeir varsa, rəməl bəhrində tuyuğlarsız 96 şeir vardır. Burada Əkrəm Cəfərin “Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu” kitabında mərhum əruzşünasın nəzərindən qaçan bir faktı diqqətinizə çatdırmağı özümə borc bilirəm. Belə ki, Əkrəm Cəfər Nəsimi tuyuğlarını rübai kimi qələmə verir. Amma bir faktı da nəzərdən qaçırmaq lazım deyil ki, rübai ilə tuyuğun bəhrləri başqa- başqadır. Nəsimi şeirində bunun bariz nümunələrini faktlarla göstərəcəyik. Ümumiyyətlə, bu səhv mülahizə Səlman Mümtaz (165 rübai), Cahangir Qəhrəmanov (500-dən artıq rübai) tərəfindən təkrar olunmuşdur. Maraqlı burasıdır ki, şairin bir dənə də olsun rübaisi olmaya-olmaya Nəsiminin tuyuğlarını rübai adı altında qələmə vermişlər. Nəsiminin şeirlərindən bizə məlum olur ki, onun rübaisi yoxdur. Bu fikirlə tam bir qənaətə gəlmək olar ki, tədqiqat zamanı onun rübailəri əlimizə keçməyib, əks təqdirdə bu heç cürə ağla sığmaz ki, Nəsimi istər özündən əvvəl, istər öz müasirlərinin yaradıcılıqlarına dərindən bələd olub, tanış olduğu bir halda özü rübai yazmamış olsun. Bir də bir faktı da nəzərdən qaçırmaq lazım deyil ki, Nəsiminin ana dilində yazdığı “Divan”ının bir nüsxəsi Misirdə yandırıldığından belə bir ehtimal ola bilər ki, Nəsiminin rübailəri də məhz bu yandırılan “Divan” içərisində olmuşdur. Nəsiminin belə bir tuyuğu vardır: Ey üzün ayati-ənvari-sifat, Zülfü xalın sureyi-“Vəlmürsəlat”, Ayağın tozinə dəyməz kainat, Faülatün faülatün faülat. Nəsimi kimi bir düha, “Şeir sənətinin sultanı”, düşünürük ki, sözün kasadlığından əziyyət çəkməmişdir. Yuxarıda misal çəkilən tuyuğundakı faülatün faülatün faülat təfiləsini misra şəklində ona görə verir ki, tuyuğ olduğunu nəzərə çatdırsın. Belə ki, yalnız və yalnız tuyuğ bu qəlibdə işlənir, rübai isə məfAİlün təfiləsi ilə yaranır. Nəsiminin: Sənsiz, ey can, könlüm aram eyləməz, Can yanar, səbr, ey dilaram, eyləməz. Ləlini dövlət mana ram eyləməz, Neyçün ey sərvi-güləndam eyləməz. Nəsimi poeziyasinda əruz vəzni 333 – dördlüyü tuyuğun klassik nümunlərindəndir. Misraların dördü də həmqafiyədir, AAAA sistemi üzrə qurulub, qafiyələnmə cinas sözlər üzərində qurulub. Ümumiyyətlə, bir faktı nəzərə çatdırmaq düzgün olardı ki, anadilli şeirimizdə ilk tuyuğları Qazi Bürhanəddin yazsa da, tuyuğ yazmaqda Nəsimi əsl mərhələdir. Mütəqarib ərəbcə qürb-yaxınlıq sözündən olub, vətədlərinin bir-birinə yaxınlığına /təqarüb/ görə o, mütəqarib /yaxın/ adlandırılmışdır: belə ki, hər bir iki vətədin arasında bir səbəb vardır və onlar bir-birinə yaxındırlar. Başqa bəhrlərin təfilələri kimi bu bəhrin təfilələri aramla, ani nəfəs almaqla deyil, olduqca bir-birinə yaxın, bir nəfəsə tələffüz olunur. Bu ondan irəli gəlir ki, bu bəhrin məzmunu dava, müharibə səciyyəsi daşıyır və təfilələrin bir-birinə yaxın, birnəfəsə səslənməsi sanki müharibədə işlədilən silahların qorxunc və dəhşətli sədalarını xatırladır. Mütəqarib bəhri səkkiz təfilə üzərində qurulmuşdur. Əsli fəUlün fəUlün-ünün dörd dəfə təkrarından ibarətdir. İki əruzu və altı zərbi vardır. Mütəqarib və yaxud təqarib bəhrinin Azərbaycan poeziyasında hələlik yalnız iki növü məlumdur: birinci növü dörd dəfə fəUlün ölçüsünün təkrarından yaranır. “Söz mülkünün sultanı”- İmadəddin Nəsimi özünün “Götürdü üzündən niqabı qəmər…” mətləli qəzəlini mütəqarib bəhrinin ikinci növündə qələmə almışdır: fəUlün│ fəUlün│fəUlün│fəUl. Götürdü üzündən niqabı qəmər, Utandı ləbindən nəbatü şəkər. Nəsiminin işlətdiyi bəhrlər içərisində “münsərih”, “səri”, “xəfif”, müctəs” və s. bəhrləri və bunun qol-budaqları da mühüm yer tutur. Münsərih bəhri, onun zərblərində və müxtəlif növlərində lazımi qaydaların insirah /axıcı və sərbəst/ şəkildə gəldiyi üçün münsərih /azad, sərbəst, axıcı/ adlandırılmışdır. Əli Cəmaləddin yazır ki, “Xəlilə görə bu bəhrin tələffüzündə sürət və yüngüllük olduğundan münsərih adlandırıldı”. Firuzabadinin “Qamus”unda isə bu bəhr haqqında belə deyilir: “Dildə asanlıqla axdığı üçün münsərih adlandırılmışdır” . [17, 265]. Yüklə 8,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|