Dərsliklə bağlı tqdk-ya daxil olan və açıq müzakirələrdə
Yüklə 0,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2
Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinifləri üçün ―Azərbaycan dili‖ dərsliyi Müəlliflər: Qəzənfər Kazımov Aygün Mikayılova Bakı: Aspoliqraf, 2012. Dərsliklə bağlı TQDK-ya daxil olan və açıq müzakirələrdə bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış YEKUN RƏY 3 Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır: 1. Məzmun baxımından; 2. Dizayn və bədii tərtibat baxımından.
Respublikanın ümumtəhsil məktəblərində qüvvədə olan tədris proqramına uyğun hazırlanmış dərslik 120 səhifədən, proqram və mündəricatdan ibarətdir. Dərslik proqramın tələblərinə uyğun olaraq mürəkkəb cümlə, vasitəli və vasitəsiz nitq mövzularını özündə əks etdirir. Dərslikdə mövcud elmi-nəzəri məsələlər, əsasən, gözlənilmiş, şagirdlərin yaş səviyyəsi nəzərə alınmışdır. Bununla yanaşı, dərslikdə müəyyən qüsurlar vardır. Bunlar aşağıdakılardır:
olunmuşdur ki, ―tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələrini əlaqələndirmək üçün aşağıdakı bağlayıcılardan istifadə olunur‖. Tabesizlik bağlayıcıları növlərinə görə sadalanmış, hər birinə aid nümunələr verilmişdir. Məlumdur ki, ―ilə‖ bağlayıcısı da tabesizlik bağlayıcısıdır və bu bağlayıcı həmcins üzvləri əlaqələndirə bildiyi halda, tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəflərini əlaqələndirə bilmir. Ona görə də yaxşı olardı ki, dərslikdə belə bir cümlə verilsin: ““İlə” birləşdirmə bağlayıcısı tabesiz mürəkkəb
Dərslikdə elə həmin mövzunun şərhində tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəflərini əlaqələndirən tabesizlik bağlayıcılarından əvvəl durğu işarələrinin işlənmə məqamları göstərilmiş, ancaq ―isə‖ bağlayıcısı ilə bağlı məsələyə toxunulmamışdır. Yaxşı olardı ki, ya həmin mövzunun, ya da ―Qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr‖ mövzusunun şərhində belə bir qeyd verilsin: “Amma, ancaq, lakin bağlayıcılarından fərqli olaraq, “isə” bağlayıcısı ilə bağlanan tabesiz mürəkkəb cümlələrdə vergül işarəsi “isə”dən əvvəl yox, “isə”dən əvvəlki sözdən əvvəl işlənir. Məs: Məmməd zəhmətinin bəhrəsini görərək yüksək balla ali məktəb tələbəsi oldu, qardaşı isə kor-peşman kəndə qayıtdı”. ―Zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr‖ə aid nəzəri məlumatın şərhində qeyd edilmişdir: ―Zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrində eyni zamanda baş verən hadisələr sadalanır‖ (səh.28). Yaxşı olardı ki, həmin izaha belə bir cümlə əlavə olunsun: “Bu hadisələr həm eyni, həm də müxtəlif məkanlarda baş verə bilər. Məsələn: Nənəsi nağıl danışır, nəvəsi maraqla qulaq 4
meydanındakı təyyarələr əmr gözləyirdi (müxtəlif)”. ―Xəbər budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr‖ mövzusunun həm nəzəri, həm də praktik materialı yüksək səviyyədədir. Məlum olduğu kimi, baş cümlədə xəbər yerində işlənən işarə əvəzliyi olmadan xəbər budaq cümləsi formalaşa bilmir. Yaxşı olardı ki, nəzəri məlumata belə bir cümlə də əlavə olunsun: “Baş cümlədə xəbər yerində işlənən işarə əvəzliyi – əvəzlik qəlib olmadan xəbər budaq cümləsi formalaşa bilmir”. Dərslik 8-ci sinifdə tədris olunmuş mövzuların təkrarı ilə başlanmışdır. Burada (səh.9) verilən 24-cü çalışma, eləcə də, çalışmalara əlavə edilən 17-ci tapşırıq 8-ci sinifdə Azərbaycan dili fənni üzrə keçilən mövzuları həm praktik, həm də nəzəri baxımdan yoxlayır və demək olar ki, bütün mövzuları əhatə edir. Lakin təkrar xarakterli bu çalışmalar yalnız 8-ci sinifdə tədris olunan materialları əhatə edir. Yaxşı olardı ki, aşağı sinifdə tədris olunan (fonetika, leksika, morfologiya) mövzulara aid də müxtəlif tapşırıqlar və çalışmalar verilsin. Mürəkkəb cümlə (səh.10) haqqında məlumat verilərkən mürəkkəb cümlənin tərkib hissələrinin sadə cümlənin müxtəlif növlərindən törəndiyi bildirilmişdir. Bu zaman verilən nümunələrin hər biri feli xəbərli cümlələrdir. Tərəflərindən biri ismi, digəri isə feli xəbərli olan cümlələrin hansı cümlə növü olması məlum olmur. Düzdür, sonrakı çalışmalarda (çalışma 25) bu tip cümlələrə rast gəlmək olur, amma mövzunun izahı zamanı bu məsələ aydınlaşdırılsa idi, daha yaxşı olardı. Mürəkkəb cümlənin sadə cümlədən fərqlərini izah edərkən tərəflərindəki feli xəbərlərin eyni şəxsə aid olduğu, lakin bu feli xəbərlərin felin müxtəlif şəkilləri ilə ifadə olunması barədə heç nə deyilmir. Məsələn, bilinmir ki, ―Şəhərə gedirəm, tez
Yaxud, ―Atam işdən gəlib, çox əsəbidir‖ (o gəlib, o əsəbidir) tipli cümlələr (tərəflərdən biri ismi, digəri feli xəbərli) sadədir, yoxsa mürəkkəbdir, mürəkkəb cümlənin hansı tipinə aiddir? Mürəkkəb cümlənin növlərindən (səh.14) danışarkən tabesiz mürəkkəb cümlələrlə tabeli mürəkkəb cümlələrin fərqli cəhətləri daha aydın izah edilməli idi. Eləcə də, tabesiz mürəkkəb cümlələr (səh.17) barəsində daha ətraflı və geniş izah verilməli idi. Ardıcıllıq əlaqəli (səh.32) və səbəb-nəticə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin (səh.34) sərhədləri tam aydınlaşdırılmamışdır. Elə buna görə də, bu iki cümlə tipi şagirdlər tərəfindən tez-tez qarışıq salınır. Məsələn, 63-cü çalışmadakı ilk iki
5 cümlənin ardıcıllıq, yoxsa səbəb-nəticə əlaqəli olduğunu ayırd etmək şagirdlər üçün kifayət qədər çətinlik yaradır. Göstərilən əlamətlərlə onları tam ayırd etmək bəzən mümkün olmur. Səbəb-nəticə və ardıcıllıq əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin fərqi zəif izah edilmişdir. Habelə səbəb-nəticə əlaqəsi üçün yalnız iki tərkib hissənin olduğunu söyləmək dəqiqləşmə tələb edir. Belə ki, bu tip cümlələr bir neçə: iki, üç, dörd və daha çox cümlənin birliyindən ibarət ola bilər; səbəb və nəticə komponentləri müxtəlif şəkildə qruplaşa bilər. Ona görə də, fikrə aydınlıq gətirmək lazımdır. ―Tabeli mürəkkəb cümlələr‖ mövzusunda (səh.46) tərkib hissələrin hansı əlamətlərinə görə əsas və asılı tərəflərə bölündüyünün bir az da ətraflı izah edilməsi məqsədəuyğundur.
Əslində isə, tabelilik bağlayıcıları ilə bağlanan və budaq cümlənin birinci gəldiyi cümlələr də kifayət qədərdir. Qeyd etmək lazımdır ki, tabelilik bağlayıcıları 4 qrupa bölünür. Aydınlaşdırma və səbəb bağlayıcıları ilə bağlandıqda əsasən baş cümlə, şərt və güzəşt bağlayıcıları ilə bağlandıqda isə daha çox budaq cümlə birinci gəlir. Zaman budaq cümləsi (səh.66) haqqında, xüsusən də, onun ―ki‖ ilə bağlanan, lakin budaq cümlənin birinci gəldiyi tipi haqqında daha əraflı məlumat verilməli və hansı məqamda baş cümlənin birinci, hansı məqamda budaq cümlənin birinci gəldiyi haqqında geniş danışılmalı idi. Səbəb budaq cümləsində budaq cümlə də birinci gələ bilir. Bu barədə məlumat verilmir. Budaq cümlələr mövzusu bitəndən sonra təkrar, eləcə də, keçilən mövzuları daha yaxşı mənimsəmək üçün çoxlu sayda çalışmaların verilməsi müsbət haldır (səh.85–94). Lakin bu çalışmaların bəzilərində (çalışma 174–175) üç tərkibli (baş cümlə-budaq cümlə-baş cümlə) tabeli mürəkkəb cümlələrdən söhbət açılmış və onların növünü müəyyən etmək tələb olunmuşdur. Halbuki mövzuların izahı zamanı bu məsələlərə toxunulmamış və onlara dair heç bir nümunə izah predmeti olmamışdır. Vasitəsiz nitqdə durğu işarələrindən ətraflı danışılmamış və onlardan istifadə haqqında kifayət qədər müxtəlif tipli nümunələr verilməmişdir. Mövzu yarımçıq təsir bağışlayır. Formalar verilmiş, amma onların izahı açılmamış, sadəcə az sayda nümunələr verilmişdir. 6 Dərsliyin 106–114-cü səhifələrində aşağı siniflərdə, eləcə də, 9-cu sinifdə keçilən mövzulara dair çoxsaylı çalışmalar verilmişdir. Bu, dərs ilinin sonunda yekunlaşdırıcı bir material kimi, əlbəttə, qiymətlidir. Hətta əməli yazılara da aid nümunələr vardır. Lakin bu materiallar daha sistemli (fonetikaya aid çalışmalar, leksikaya aid çalışmalar və s.) şəkildə verilsə idi, daha yaxşı olardı. Səhifə 3-də giriş mətninin verilməsi məqsədəuyğun hesab edilir. Ənənəyə uyğun olaraq “Giriş”də dil və dilçilik məsələlərinə toxunulmalı, Azərbaycan dilinin fonetik, leksik, qrammatik xüsusiyyətləri, onun iltisaqi dillər qrupuna aid olması və s. haqqında bəhs olunmalıdır. Dil haqqında dövlət qərarları, fərmanlar, Konstitusiyada dil məsələsi qeyd edilməlidir. 1-ci çalışmanın ilk cümləsində işlənmiş ―əlahiddə‖ sözünə ehtiyac duyulmur. Bu sözün mənası dərslikdə izah edilməmişdir. Həmin çalışmada ulu öndərin və digər mütəfəkkirlərin dil haqqında aforizmlərini də nümunə kimi vermək məqsədəuyğundur. Həmin səhifədə 2-ci çalışmanın şərtinin “Durğu işarələrini artırmaqla köçürün,
deyil, “növünə görə...” verilsə, düzgün olar. Elə həmin çalışmanın sonunda verilən şərt isə “əlaqə üsullarını göstərin”, “sintaktik əlaqələri göstərin” şəklində təqdim edilsə, şagirdlərdə anlaşılmazlıqdan doğan əlavə suallar formalaşmaz. Səhifə 5-də 6-cı çalışmada əmr cümləsindən başqa, cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə növləri təqdim edilmişdir. Əmr cümləsini də çalışmanın şərtinə əlavə etmək daha düzgün olar. 7-ci çalışmanın şərti çox sadədir. 9-cu sinif şagirdlərinin yaş və bilik səviyyəsinə uyğun deyil. 8-ci çalışmanın şərtinin “Məqsəd və intonasiyaya görə cümlənin müxtəlif növlərinə aid nümunələr yaz, fərqi izah et”, 11-ci çalışmanın şərtinin isə “Cümlələri sintaktik təhlil edin və ifadə vasitələrini müəyyənləşdirin” kimi verilməsi yaxşı olar. Səhifə 6-da 12-ci çalışmanın şərtinin ―...şərti işarəsini-xəttini çəkin‖ əvəzinə, “sintaktik təhlil edin” kimi verilməsi daha düzgündür. Səhifə 7-də 16-cı çalışmanın şərtindən ―oxuyun‖ və ―şəxssiz‖ sözlərinin çıxarılması məsləhətdir. 17-ci çalışmanın şərtində həm oxuyun, həm də köçürün deyilməsi şagirdlərdə diqqətsizlik yaradır. Birinin verilməsi məsləhətdir.
7 müvafiq ifadə ara söz olaraq qalır. 20-ci çalışmanın şərtində ―durğu işarələrini qoyun‖ deyil, “durğu işarələrini qeyd edin” yazılsa, düzgün olar. Səhifə 9-da 21-ci çalışmanın şərtindəki ―yazılı‖ sözü artıqdır. 24-cü çalışmanın şərtinin “Birinci qrupda verilən cümlələri ikinci qrupda verilən cümlələrlə birləşdirib mürəkkəb cümlə düzəldin” şəklində təqdim edilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 11-də 27-ci çalışmanın şərtinin “Mürəkkəb cümlələri ayrı, sadə cümlələri ayrı seçib yazın, müqayisə edin” şəklində verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 12-də 29-cu çalışmanın şərtində ―...seçib yazın‖ əvəzinə, “...qruplaşdırıb yazın” verilməsi düzgündür. Səhifə 13-də 31-ci çalışmanın şərtində ―Oxuyun‖ sözünün əvəzinə, “Cümlələrə” sözünün əlavə olunması, ―müvafiq bağlayıcı‖ əvəzinə, “uyğun gələn bağlayıcı” verilməsi düzgündür. Səhifə 14-də mürəkkəb cümlənin növləri haqqında danışarkən onların oxşar və fərqli xüsusiyyətlərini sıra nömrəsi ilə aydın şəkildə qeyd etmək dil qaydasının daha yaxşı yadda qalmasına kömək etmiş olar.
əvəzinə, “Birinci qrupda verilən cümlələrlə ikinci qrupda verilən cümlələrə müvafiq gələnləri birləşdirib mürəkkəb cümlə düzəldin” verilməsi məqsədəuyğundur. 34-cü çalışmanın şərtində ―...sayını müəyyənləşdirin‖ əvəzinə, “...qeyd edin” verilməsi daha doğru olar.
cümlədir. Ona görə də şərtin “Tabesiz mürəkkəb cümlələri tamamlayın” kimi verilməsi daha düzgündür.
şəklində deyil, “tabesizlik bağlayıcılarından istifadə edilir” verilməsi daha düzgündür. ―Bölüşdürmə bağlayıcıları‖ yarımbaşlığı altında verilmiş sonuncu cümlə (İstər Əhmədgil kəndə getsinlər, istərsə də ki kənddəkilər şəhərə gəlsinlər—fərqi yoxdur) tabesiz mürəkkəb cümlə deyil, qarışıq tipli mürəkkəb cümlədir. Səhifə 24-də 45-ci çalışmanın sonundakı ―amma, və, hərgah, ona görə də, da, də bağlayıcılarından istifadə edin‖ şərti çalışmanın əvvəlində verilməlidir. 8
qoyulmalıdır. 47-ci çalışmanın şərtində ―...cümlələri seçib yazın‖ deyil, “...qruplaşdırın” verilməsi düzgündür. Səhifə 26-da 49-cu çalışmanın şərtindən sonra nümunə verilməli idi. Lakin nümunə sonda təqdim edilmişdir. Səhifə 27-də qrammatik qaydanı özündə əks etdirən mətn nümunəsi mütləq verilməlidir. Məna əlaqələrinə – mövzuya dair elmi mətn verilib, nəzəri mühakimələr, faktlar yazılmalıdır. Bu cür mətn olmadan verilən tapşırıqlar şagird təfəkkürünü formalaşdırmır. 51-ci çalışma həcm etibarilə böyükdür. Əsas şərtdən savayı qruplar üzrə təqdim edilən şərtlər fərqləndirilməmişdir. Qeyd edilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 28–29-da tabesiz mürəkkəb cümlədə ortaq zaman zərfliyinə aid nümunə tam şəkildə qara şriftlə verilməmişdir. Burada ―Lalə çiçəklərin ətrini sinəsinə çəkdikcə yarası sağalar,...‖ feli bağlama tərkibi bütöv şəkildə ortaq zaman zərfliyidir. Səhifə 29-da 53-cü tapşırığın şərti (―Qara hərflərlə verilmiş sözlərin hansı cümlə üzvü olduğunu və nəyi aydınlaşdırmağa kömək etdiyini söyləyin‖) anlaşılmazdır. Səhifə 31-də 57-ci çalışmanın həcmi çox böyükdür. Bunu 2 tapşırıq şəklində vermək, mətnin mənbəyini göstərmək lazımdır. Səhifə 38-də 67-ci çalışmanın sonunda verilmiş şərtdə “Frazeoloji birləşmələri tapıb göstərin” əvəzinə, “Frazeoloji birləşmələri seçib yazın” qeyd edilməsi daha yaxşı olar. Səhifə 40-da 71-ci çalışmanın tərkibində ―ya, ya da, gah, gah da‖ bağlayıcıları aydın verildiyi üçün, onların yenidən ―istifadə edildiyini söyləmək‖ düzgün deyil. Səhifə 44-də çalışma 77–78-də təhlil üçün 2 cümlə verilmişdir. Cümlələrin sayını artırmaq məqsədəuyğundur. Səhifə 45-də N. Gəncəvinin heykəli haqqında olan tapşırıqda kimin heykəli olduğu soruşulur, lakin sonrakı cümlədə cavab verilir. Burada “Bu şəxs haqqında nə bilirsiniz?” sualının verilməsi yaxşı olardı. Səhifə 45-də 79-cu çalışmanın şərtinə “...və nöqtələrin yerinə müvafiq hərfləri artırıb yazın” əlavə edilsə, yaxşı olar. 80-ci çalışmada heykəlin müəllifinin adı şəklin altında yazılmalıdır. Səhifə 46-da ―Tabeli mürəkkəb cümlələr‖ mövzusunu daha aydın çatdırmaq üçün mətni genişləndirmək lazımdır. Burada onu da qeyd etmək lazımdır ki, tabeli 9 mürəkkəb cümlələri heç də həmişə sadələşdirmək mümkün olmur. Tərifin daha da dəqiqləşdirilməsi, izah edilməsi və nümunələrin sayının artırılması təklif olunur. Səhifə 47-də şərt və qarşılaşdırma budaq cümlələrinə sual verməyə təşəbbüs edilir, lakin bu, uğurlu deyil, çünki belə suallar yoxdur. Səhifə 49-da 4-cü bölmədə -mı 4 ədatı verilmişdir. Hər bir şəkilçidən əvvəl defis çəkilməlidir. Lakin burada defis verilməmişdir.
qəlibin ―yalnız işarə əvəzliklərindən olması‖ qeyd edilmişdir. Amma qeyri- müəyyən əvəzlik (hamı), zərflik (ora) və s. əvəzlik-qəlib ola bilər.
çox üçüncü növ təyini söz birləşməsi ilə sadələşdirilir. Məsələn: “Aydındır ki, yağış yağacaq” tabeli mürəkkəb cümlə “Yağışın yağacağı aydındır” kimi sadələşdirilir ki, budaq cümlə sadələşəndə üçüncü növ təyini söz birləşməsi olur. Səhifə 55-də 96-cı çalışmada ikinci qrupda olan 2-ci cümlədə ―o‖ əvəzliyindən sonra fel gəldiyi üçün vergül işarəsinə ehtiyac yoxdur. Səhifə 56-da 98-ci tapşırıqda verilmiş hər hansı cümlədən tabeli mürəkkəb cümlə yaratmaq üçün burada əvəzlik-qəlibin də işlədilməsinə ehtiyac yoxdur; bu, çox asan olardı. Şagirdin düşünməsi üçün əvəzlik-qəlibi işlətməyi şagirdin öz öhdəsinə buraxmaq yaxşı olardı. Çalışma 97, 98, 99-da qoyulan tələblər çox sadədir. Cümlələrin sayını 5-dən 10-a çatdırmaq yaxşı olardı.
kiçikdir. Səhifə 60–61-də 111 və 112-ci çalışmaların şərtləri çox asandır. Cümlələrin sayını artırmaq səmərəli olar. Səhifə 62-də təyin budaq cümləsinin sualları ―necə?, nə cür?, hansı?‖ sözləri kimi verilmişdir. Lakin buraya az işlədilsə də, “nə qədər?” sualını da əlavə etmək lazımdır (Nə qədər demisənsə, o qədər kitab gətirmişəm).
Əvvəldə verilməsi düzgün olardı. 119–120-ci çalışmaların şərti asandır. Səhifə 64-də zərflik budaq cümlələrinə aid daha dolğun, ümumi bir mətn verilsə, ayrıca paraqraf və buna aid tapşırıqlar tərtib olunsa, daha yaxşı olar. Həmin paraqrafda zərflik budaq cümlələrinin hamısının ümumi xüsusiyyətləri göstərilməli, lakin onlar arasında forma və məzmun fərqləri nəzərə çatdırılmalıdır. Tərzi-hərəkət 10
budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlədən bəhs edilərkən yazılmışdır: ―Bəzən budaq cümlə baş cümlənin ismi xəbəri ilə işlənir və dərəcə çalarına malik olur‖. Burada “sifətlə ifadə olunan ismi xəbər” yazılsa, daha dəqiq olar. Səhifə 66-da 126-cı çalışmanın həcmi çox kiçikdir, cəmi 3 cümlədən ibarətdir. Qeyd 1-də ―zaman budaq cümləsinin bu növündə‖ deyil, “zaman budaq cümləsinin bir növündə” verilməsi düzgündür. Çünki həmin növ haqqında əvvəlcədən heç bir məlumat verilməmişdir. Səhifə 68-də 130-cu çalışmaya aid nümunənin əvvəldə verilməsi düzgündür. 133-cü çalışmanın sonunda verilmiş ilk şərtin çalışmanın şərti kimi təqdim edilməsi, düzgündür. Çalışma 133-də durğu işarəsi səhvi var. Vergül 1-ci cümlədə ―gördü‖ felindən sonra qoyulmalıdır. 132–133-cü çalışmalarda ―1-ci cümləni sintaktik təhlil edin‖ yazılmışdır. Cümlələrin sayının artırılması məqsədəuyğundur. Səhifə 69-da ―o yerdə ki‖ tipli bağlayıcı sözlərdə ―ki‖-nin ədat olduğu yazılmalıdır. Bu fakt qrammatik mətndə qeyd edilməmişdir. Lakin 134-cü çalışmada soruşulmuşdur.
şərtin çalışmanın şərti kimi verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 73-də ―Səbəb budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr‖ mətninin birinci abzasının üçüncü cümləsində ―baş cümlədə‖ əvəzinə, “baş cümlədəki” olsa, dəqiq olar.
səhifə 84-də çalışma 160; səhifə 87-də çalışma 167; səhifə 90-da çalışma 172; səhifə 91-də çalışma 173; səhifə 93-də çalışma 176; səhifə 99-da çalışma 182 həcm etibarilə çox böyükdür. Səhifə 81-də 153-cü çalışmanın nümunəsində verilmiş ―istəyərlər— [istiyərlər]‖ sözlərinin ikinci komponentində tələffüz əslində, belə olmalıdır: [isdiyillər]. Səhifə 83-də qarşılaşdırma budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrə aid mətndə belə bir qeyd var: ―Da, də ədatı budaq cümlənin daxilində də işlənə bilər. Məsələn: Şəhərə də, gedibsə, tez qayıtmalıdır‖. Qeyd etmək lazımdır ki, bu hal az halda və yalnız danışıq dilində ola bilir. Səhifə 95-də qaydanın b) variantında sonuncu cümlənin sxemi verilməmişdir, halbuki bu cümlənin sxemi ondan əvvəlki cümlənin sxemi ilə eyni deyil. Sonrakı bəndlərdə də ikinci cümlələrdə sxem verilməmişdir.
11
Səhifə 96-da vasitəsiz nitqə aid qaydanın d) bəndində növbəli sıralanmada bir vasitəsiz nitq daxilində olan ifadələrin hər birinin ayrı-ayrılıqda dırnaq içərisində verilməsi ç) bəndindəki sxemlə fərqlilik yaradır. Sxemlərdə vahid forma gözlənilməlidir. Səhifə 109-da 202-ci çalışmada Azərbaycan dili və dil haqqında məlumat verildiyindən onun fərqləndirilməsi məqsədəuyğundur. Ayrıca paraqrafda tabeli mürəkkəb cümlələrin sadələşdirilməsi mövzusunun verilməsi, nümunələrdən geniş istifadə edilməsi məqsədəuyğun hesab edilir. Əvvəlcə budaq cümlə və baş cümlənin mahiyyəti açıqlanmalıdır. Şagird onların mövcudluğu, mahiyyətini tam dərk etdikdən sonra onların yeri, onları bağlayan vasitələr haqqında öyrənməlidir. Bundan ötrü baş cümlə və budaq cümlələrin hər biri haqqında ayrıca mətn verilməlidir. Onların bütün xüsusiyyətləri incələnməlidir. Sadə elmi dildə qeyd olunmalıdır ki, əsas fikir baş cümlədədir. Lakin o, tam ifadə edilməyib. Əsas fikri tamamlamaq üçün tamamlayıcı vasitəyə – budaq cümləyə ehtiyac var. Budaq cümlə baş cümlədəki bu boşluğu tamamlayır, buraxılmış fikri bərpa edir. Zahirən isə budaq cümlə daha mükəmməl görünür. ―Əvəzlik qəlib‖, ―baş cümlədə müəyyənləşən söz‖, ―qarşılıq söz ifadələri‖ də dəqiq şəkildə yerində işlədilməlidir ki, şagirdlər onları dəqiq tanısın. Bu məsələ səhifə 51-də incələnmişdir. Lakin nümunələrin sayını daha da artırmaq işin xeyrinə olar. Bütün bunlardan sonra qazanılmış bilikləri daha da möhkəmləndirmək məqsədilə suallar və ya tapşırıqlardan istifadə edilə bilər. Hər bir mövzuda ayrıca olaraq əvəzlik qəliblər və bağlayıcı sözlər haqqında aydın izah olmalıdır. Hətta bu mövzuya dair ayrıca paraqrafın həsr edilməsi məsləhətdir. Sintaktik təhlilə daha çox yer verilsə, yaxşıdır. Çünki sintaktik təhlillə təkcə sintaktik yox, morfologiya da təkrarlanmış olar. Həm də təhlilin bu növü mövzuya maraq yaratmaq baxımından əhəmiyyətlidir. Təhlil nümunələri dilin gözəlliyini özündə əks edən ədəbi nümunələrdən seçilsə, daha səmərəli olar. ―Doğrudur (düzdür) ... amma (ancaq, lakin)‖ vasitəsilə formalaşan konstruksiyalar tabeli mürəkkəb cümlə hesab edilir. Hətta bu dərsliyin 84-cü səhifəsində də belə qeyd var. Lakin 18-ci səhifədə bu qəbildən olan konstruksiyalar tabesiz mürəkkəb cümlələrə aid nümunələrin içərisində verilmişdir. Maraqlıdır ki, səhifə 49-da baş və budaq cümləni bağlayan vasitələr içərisində bundan bəhs edilməmişdir. 12
Baş cümləsi budaq cümlədən sonra gələn və bağlayıcı sözlə bağlanan tabeli mürəkkəb cümlələrdə qarşılıq bildirən sözdən danışılır, lakin onun da əvəzlik-qəlib olduğu heç yerdə xatırladılmır, ona görə də bu, elmi dəqiqliyə xələl gətirir; elə anlaşılır ki, əvəzlik-qəlib başqa, qarşılıq söz başqa anlayışlardır. Halbuki qarşılıq söz əvəzlik-qəlibin bir növüdür. Səbəb-nəticə ilə aydınlaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə də oxşar cəhətlər var, lakin onlarda komponentlərin sıralanmasında fərq olur. Məsələn: “Ətraf
“Bütün gecəni qar yağmışdı, ətraf ağ dona bürünmüşdü” konstruksiyası isə səbəb-nəticə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdir. Bu barədə məlumat vermək yaxşı olardı (səh.36). Baş və budaq cümlənin sxemi, düzgün deyil; baş cümlənin [ ], budaq cümlənin ( ) kimi işarələnməsi səhifə 93-də 174-cü tapşırığın nümunə hissəsində dolaşıqlığa, anlaşılmazlığa səbəb olmuşdur. Baş və budaq cümlənin əvvəlki sxemi daha uğurlu hesab olunur. Vasitəsiz nitq müəllif nitqindən sonra gələrsə, onların arasında dırnaq işarəsindən istifadə olunmaması və tire işarəsinin işlədilməsi (səh.95) həmin konstruksiyaların dialoq forması ilə dolaşıqlıq yaradır. Dərslik Azərbaycan dilinin qanunlarını özündə tam əks etdirir. Ona görə də burada maksimum şəkildə dəqiqliyi gözləmək lazımdır. Orfoqrafik səhvə yol vermək olmaz. Bir neçə yerdə, xüsusən, vergül səhvi var: səhifə 96-da tapşırıq 177-nin 2-ci cümləsində (nə bilirsən...bir azdan nə olacaq), səhifə 97-də ―Vasitəli nitq‖ mətninin sonuncu cümləsində – nümunə cümlədə (Bu...mənim üçün dünyanın bütün dövlətindən qiymətlidir), səhifə 98-də mətnin sonuncu misallarının birincisində (Anası dedi: “Ramiz, bir dəstə gül yığ....gətir”) və s.
Dərsliyin bədii tərtibatı və dizaynı ənənəvi dərsliklərə uyğun olaraq qənaətbəxşdir. Səhifə 16-da 36-cı çalışmada dil qaydası verilmiş, lakin fərqləndirilməmişdir. Şərt kimi təqdim edilmişdir. Səhifə 30-da ―Mürəkkəb cümlənin sintaktik təhlil qaydası‖ dil qaydası olduğu üçün fərqləndirilməlidir. 13
Səhifə 40-da 72-ci çalışmanın şərti ilə çalışma ayrı-ayrı səhifələrdə verilmişdir. Bir səhifədə verilməsi daha düzgün olardı. Səhifə 56-da 100-cü çalışmaya aid nümunə fərqləndirilməmiş, çalışmanın içində təqdim edilmişdir. Səhifə 58-də verilmiş qeydin qayda daxilində göstərilməsi düzgün olardı. Səhifə 61-də ―Tabeli mürəkkəb cümlənin sintaktik təhlil qaydası‖ kiçik şriftlərlə verilmişdir. Təhlil verilən mətnin şriftinin dil qaydalarının şriftinə uyğunlaşdırılması və dil qaydası kimi fərqləndirilməsi yaxşı olar.
1. Dərslik qüvvədə olan proqramın tələblərinə tam uyğundur. 2. Dərslik elmi məlumatların əhatə dairəsi, izah səviyyəsi, nəzəri və praktik materialların bir-biri ilə əvəzlənməsi, tapşırıqların qoyuluşuna görə təqdirəlayiqdir. Belə ki, elmi mətnlər lakonikliyi, anlaşıqlığı, nümunələrin dəqiqliyi, tapşırıqların müvafiqliyi ilə seçilir. Tapşırıqlar elmi mətnin yaxşı mənimsənilməsinə və praktik təcrübəyə yiyələnməsinə layiqincə xidmət edir. 3. Dərsliyin forzas səhifəsində Dövlət Himni “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni haqqında” 1992-ci il 27 may tarixli Qanununun tələblərinə uyğun çap olunmayıb. Himnin adı (“Azərbaycan marşı”) ixtisar olunub. Himnin musiqisinin müəllifinin soyadı (Hacıbəyov) redaktə ilə (Hacıbəyli) verilib. Həmçinin forzas səhifəsində Dövlət Gerbinin rəngli təsviri “Dövlət Gerbi haqqında Əsasnamə”nin təsdiq edilməsi barəsində Azərbaycan Respublikasının 1993-cü il 23 fevral tarixli Qanununun tələblərinə uyğun çap olunmayıb. Bundan əlavə, dərslikdə Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzlərinin təsvirlərinin Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzləri haqqında Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 23-cü maddəsində verilən ardıcıllıqla (Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı, Azərbaycan Respublikasının Dövlət gerbi və Azərbaycan Respublikasının Dövlət himni) çap olunması daha məqsədəuyğun olardı. Yüklə 0,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|