B I b L i o q r a f I y a 1
B i b l i o q r a f i y a
Yüklə 2,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- M u s t a f a Ç ə m ə n l i
- B i b l i o q r a f i y a
B i b l i o q r a f i y a 5 rin sayına, müxtəlifliyinə görə “Xallı gürzə” romanı sovetlərdən sonrakı keşməkeşli dövrün yaddaqalan, seçilən və sevilən tarixi əsərlərin ən yaxşılarındandır. İdeoloji basqılar və tələblər nəticə- sində qəsdən qarışdırılıb təhrif edilmiş tarixi həqiqətləri saf-çürük edən yazıçı həqiqi tarixi üzə çıxarmış, naməlumların üzərinə işıq salmış, Qarabağın az qala unutdurulmuş qaranlıq tarixinin həqiqi mənzərəsini cızmış, onu ustalıqla və təmkinlə bərpa edə bilmiş- dir. Elə buna görədir ki, Qarabağ xanlığının əsasını qoymuş igid sərkərdə, müdrik dövlət xadimi, incə siyasi gedişləri ilə həmişə uğur qazanmış Pənahəli xan Cavanşirin siması romanda əzəmətlə boy verir və sevilir. Çoxsaylı oxucuların və tənqidin rəğbətlə qarşıladığı “Xallı gürzə” yazıldığı 1990-cı ildən bu günə kimi təkrar-təkrar nəşr edilmişdir. Hər bir yazıçının oxucu qıtlığı çək- diyi bir vaxtda bu faktın özü çox şey deyir. Mustafa Çəmənlinin yaradıcılığında həqiqətən bir mərhələ olan bu romanın uğurunu onun təkcə Qarabağ hadisələrinin aktu- al olduğu bir məqamda yazılması və Qarabağ xanlığının yaranma tarixindən bəhs etməsi ilə izah etmək insafsızlıq olardı, çünki mövzu nə qədər aktual olursa-olsun, onun bədii təqdimatı zəifdir- sə, əsər uğur qazanmayacaq. Deməli, “Xallı gürzə”nin uğuru tək mövzu aktuallığı ilə bağlı deyil. Bu romanda yazıçının təbii dillə təqdim etdiyi şirin bədii təhkiyəsi, mövzuya və Qarabağ təbiətinə sevgi dolu bələdliyin doğurduğu zəngin milli kolorit, zamandan zamana yumşaq keçidlər, montaj üslubunda işlənmiş paralel səh- nələr və epizodlar, dolğun, diri, relyefli surətlər, sevilən qəhrə- manlar, incə münasibətlər, rəssam baxışı ilə çəkilmiş geniş pano- ramlı lövhələr... Romandan sitat gətirməkdən özümü saxlaya bilmirəm: “Bir vaxt köçürülmüş Cavanşirlər karvan-karvan, qatar-qatar, dəstə- dəstə vətənə qayıdırdı. Necə ki, bir vaxt getmişdi, eləcə geriyə qayıdırdı – kimi atlı, kimi piyada. Gedəndə zor gücünə getmişdi- lər, indi özləri qayıdırdılar... Kimisi sürü-sürü qoyunlarıynan, ilxı-ilxı atlarıynan, qatar-qatar dəvələriynən, incə beli qızıl kə- mərli, suluq kimi ağappaq boynu mirvarili, barmaqları üzüklü, M u s t a f a Ç ə m ə n l i 6 qulağı sırğalı, lalə yanaqlı xanımlarıynan, kimisi də ayaqyalın, başıaçıq, bir çətən külfətiynən, mitil-şitili bir qatır yükü, bir da- ğarcıq unuynan qayıdırdı...” M.Çəmənlinin yaradıcılığında daha əlamətdar bir əsər “Fred Asif” sənədli romanıdır. Əgər “Xallı gürzə” Qarabağla bağlı dərdlərimizin başlanğıc köklərinə bir münasibətdirsə, “Fred Asif” artıq Qarabağ uğrunda gedən xalq müharibəsinin, bu müharibədə məğlubiyyətlərimizin anatomiyasını bütün açıqlığı ilə nümayiş etdirən sənədli romandır. Ağrı-acı dolu bir roman, utanc gətirən yaxın tariximizin özü. “Fred Asif” romanı üçün yazdığım önsözdən bir məqam: “Xalqımızın ən böyük dərdi, faciəsi ondadır ki, Asif kimi qəhrə- man igidləri ola-ola torpaqlarımız düşmən tapdağındadır. Ağda- mın Şahbulaq karxanasının ağappaq daşlarından tikilmiş imarət- lərini, üstü dəmir taxtapuşlu evlərini, meyvəli bağ-bağçalarını murdar düşmən yağmaladı. Bu, daha çox Ağdam, Qarabağ uğrun- da canından-qanından keçmiş qəhrəmanlarımızın faciəsidir. Əlinə silah alıb düşmənlə üz-üzə dayanmamış heç bir kəs bu ağrının dözülməzliyini o döyüşçülər kimi, qələbəyə doğru yürüş etmiş qəhrəmanlar sayağı dərindən hiss etməz, içindən keçirə bilməz. Fred Asifi də bu dərd öldürdü. Xəstəxanada ölüm yatağında olan- da yaxınları, dostları Asifə təsəlli verib deyəndə ki, hər şey sülh ilə bitəcək, Ağdamı da, qalan torpaqlarımızı da geri qaytaracaq- lar, yorğan-döşək dustağı olmuş, amma dəmir iradəsi qırılmaz bu igidin cavabını necə unudasan: “Ağdam döyüşnən alınmasa, mən heç vaxt ora qayıtmayacam!” Mustafa Çəmənlinin xatirələrə söykənib kitaba gətirdiyi ağrı və hikkə dolu bu lakonik, güllə kimi sərrast cavab Asif Məhərrə- movu bir qəhrəman, bütöv, mərd və məğrur bir kişi kimi çox dəqiq səciyyələndirir. Bircə bu cavabla Mustafa Çəmənli qəhrə- manını sevdirə bilir ki, bu da hər bir əsərdə ən vacib olmalı key- fiyyətdir, çünki qəhrəman sevilməsə, rəğbət oyatmasa, əsər oxu- cuya heç bir cəhətdən təsir etməyəcək. B i b l i o q r a f i y a 7 Mustafa Çəmənlinin Qarabağ hadisələri ilə bağlı daha bir əsəri tarixi romanlarına nisbətən yığcam ölçüdə olan “Ruhların üsyanı” povestidir. Bu, artıq Qarabağdan ayrı düşmüş, əli heç yana çatmayan insanın uzaq və yaxın keçmişlə bağlı yuxuları, xatirələri, düşüncələri, xəyallarıdır. Olub keçmişləri təhlil etmək, məğlubiyyətin səbəblərini daha çox mənəvi naqisliyimizdə axtar- maq, xəyallar qurmaq əsərin qəhrəmanının vətən nisgilini, torpaq xiffətini sərgiləyən məqamlardır. Bu yerdə odu söndürüb külü ilə oynamaq məsəli yada düşür, çox təəssüf ki, Qarabağla bağlı indi- ki reallıq məhz belə təəssürat yaradır. Mustafa Çəmənli tarixi mövzularda işləyəndə daha böyük uğur qazanır. Sözümün qüvvəti kimi yazıçının son əsərlərindən olan “Ölüm mələyi” romanının adını çəkməyə bilmərəm. Əgər “Xallı gürzə”də Mustafa Çəmənli bizi XVIII əsrə aparırsa, “Ölüm mələyi” romanında Azərbaycan tarixinin daha dərin qatlarına - XVI əsrə endirir. I Şah Təhmasibin ömrünün axır günləri, hakimiyyət uğrunda mübarizə, II Şah İsmayılın səltənət taxtına çıxması romanın əsas süjet xəttini təşkil edir. Azərbaycan dövlətçiliyinin çox mürəkkəb bir dövrü gözlərimiz önündə canlanır. Səfəvilər xanədanının böyük bir tarixi kəsimini əhatə edən bu romanda I Şah Təhmasib, II Şah İsmayıl, Pərixan bəyim, Gövhər bəyim, İbrahim Mirzə, Hüseynqulu Xüləfa kimi tarixi şəxsiyyət- lər Mustafa Çəmənlinin yazıçı təxəyyülü ilə canlanır, ətə-qana dolub bədii obrazlara çevrilirlər. Bu romanda Mustafa Çəmənli bir nöqtədə dayanıb yerində sayan yazıçı olmadığını göstərir, eyni zamanda o, bir sənətkar kimi artan ustalığını nümayiş etdirir. “Ölüm mələyi”nin yazılışın- da yazıçı öz yazı üslubuna xəyanət etmədən ehtiyatla müasir Azərbaycan romanistikasının estetik tələblərinə uyğunlaşmağa çalışır və buna nail olur. “Ölüm mələyi” kifayət qədər kəskin və iti süjet xəttinə ma- likdir, qəhrəmanları dediyim kimi canlı, diri, görünəndirlər. Yazı- çı oxucunu uzun-uzadı döyüş səhnələri, ictimai-siyasi hadisələrin Yüklə 2,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|