Азярбайъан Республикасынын
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abid Tahirli
- Bütün türkl ərin tərcümanı
- Birlik – ideyadan əmələ
- Mücahid Qaspiralı
• Abid Tahirli ~ 12 ~ illüstrasiyalı «Aləmi-nişvan» nəşr olunmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd ed ək ki, «Tərcüman»a qədər İsmayıl bəy 10-dək dövri nəşr çap etmişdir («Tonguç», «Şəfəq», «Kəmər», «Ay», «Ulduz», «Gün əş», «Həqiqət», «Tərəqqi» və s.). «T ərcüman» İsmayıl Qaspiralının taleyi, tərcümeyi-halı, şah əsəridir, başqa sözlə, «Tərcüman» İsmayıl Qaspiralı, İsmayıl Qaspiralı «Tərcüman»dır. Fikrimizc ə, «Tərcüman» Rusiyada baş verən ictimai-siyasi prosesl ərə, islahatlara, islam aləmində baş verən dəyişikliklərə uyğun olaraq 3 mərhələdə araşdırılmalıdır: 1883-1905-ci illər, 1905-1914-cü ill ər və 1914-1918-ci illər. Həmin mərhələlər İ.Qaspiralının dünyagörüşündə, mücadilə taktikasında baş verən d əyişiklikləri də parlaq əks etdirir. C əhalətə zərbə – yeni məktəb Böyük xalq xadimi İ.Qaspiralının fəaliyyəti çoxşaxəli olduğu qədər də faydalı və zəngin olmuşdur. Məktəbi millətin nicat yolu kimi q əbul edən Qaspiralı 1884-cü ilin yanvarında ənənəvi m əktəblərdən fərqlənən təhsil ocağı açdı. Yeni üsulla fəaliyyət göst ərən bu məktəbdə tətbiq olunan təcrübə özünü doğrultdu – şagirdlər qısa müddət ərzində oxuma və yazmağa müvəffəq oldular. İ.Qaspiralının təhsildəki islahatı tədricən sistem kimi formalaşdı və «üsuli-c ədid» - yəni «yeni üsul» adını aldı. Bu sistem Rusiya müs əlmanları arasında savadsızlığın hakim kəsildiyi bir cəmiyyət üçün ən səmərəli üsul sayılırdı. 2 illik məktəblərdə 9 aylıq tədris ili, 6 günlük t ədris həftəsi olurdu. Bir dərs günündə 5 dərs, hər bir dərs d ə 45 dəqiqə keçirilirdi. • Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 13 ~ İlk baxışda sadə və aydın görünən bu sistem və onun g ətirdiyi yeniliklər əslində cəmiyyətdə mədəni bir inqilaba bərabər idi. Ən əvvəl, bu köhnənin alt-üst edilməsi, inkarı idi. Dövrünün böyük t əhsil islahatçısı bu qənaətdə idi ki, ilin 6 ayının, hər günün 3 saatının nəzarətsiz, imtahansız, nizam-intizamsız olan köhnə təhsil sistemi 15-20 il ömür ist əyir və nəticədə nə ərəb dili xeyir verir, nə d ə türk dili bir kamillik. Biliklərin imtahanlarda yoxlanılmaması, t əhsilə yiyələnmənin dərəcəsinin müəyyənləşdirilməməsi təhsilin ərəb dilinin, islam qanunlarının öyrənilməsi ilə məhdudlaşdırılması, t ədris ilinin 6 aydan ibarət olması, şagirdlərin məişət problemləri ilə ziyad ə məşğulluğu, onların zəkat və sədəqəyə alışdırılması, mü əllimlərin maaşının azlığı «mədrəsə təhsilinin lazımi səviyyədə olmaması»na dəlalət edir ki, bu da nəticə etibarı ilə «islam əhlinin geril əməsinə» səbəb olurdu. Maarif fədaisi İ.Qaspiralı «Bəs çarə n ədir?» - deyə sual edir və bu çətin, həlli müşkül məsələyə də özü əlac tapırdı: islahatların keçirilməsi. Yuxarıda da gördüyümüz kimi, o, n əzərdə tutduğu islahatları dilə gətirməklə kifayətlənmir, ideyalarını praktik olaraq həyata keçirirdi. Tarixə «cədizm» adı ilə düşən təhsil islahatı, ictimai-siyasi hərəkat XIX əsrin sonlarında çox populyarlıq qazanmış və Krımdan Volqaboyuna, Urala, Qafqaza sür ətlə yayılmış, Orta Asiyada, hətta Hindistanda özünə tərəfdarlar tapmışdı. 1913-cü il 12 sentyabra qədər belə məktəblərin sayı təkcə Rusiyada 700- ə yaxın idi. Birlik – ideyadan əmələ M əktəb islahatını uğurla həyata keçirən «Tərcüman»ın nəşri il ə Rusiya müsəlmanlarının – türklərin təfəkkür tərzində bir d əyişiklik yaradan, cəmiyyəti bürümüş qaranlığa, cəhalətə işıq salan • Abid Tahirli ~ 14 ~ İ.Qaspiralı din və dil qardaşlarını birləşdirmək, onların problem- l ərini birgə müzakirə etmək, çarəsini birgə axtarmaq üçün əvvəlcə Rusiya müs əlmanlarının, daha sonra dünya müsəlmanlarının qurultayını keçirmək təşəbbüsünü irəli sürdü, bu ideyaları inadla, israrla, f ədakarlıqla reallaşdıra bildi. 1905-ci ildə Nijni-Novqorodda keçiril ən Rusiya müsəlmanlarının I qurultayında sədrlik edən İ.Qaspiralı millətin birləşməsi, maddi-mənəvi tərəqqisi üçün bu toplantıdan sonra bu işin davamlı təşkili üçün də səy göstərmişdir. Rusiya müs əlmanlarının II (12-23 yanvar, Sankt-Peterburq) və III (29 avqust – 3 sentyabr 1903, Nijni- Novqorod) qurultayından sonra İ.Qaspiralı Misirdə Dünya müsəlmanlarının da məclisini keçirməyə nail olmuşdur (1907). Mücahid Qaspiralı İ.Qaspiralını təqdir edənlər də, tənqidçiləri də onun f əaliyyəti haqqında rəy formalaşdırmaq üçün dilin imkanlarından gen-bol istifad ə etməyə çalışmışlar. Bu vaxta kimi İ.Qaspiralı aşiqləri onun ünvanına «millətin atası», «müsəlman ədəbiyyatının ruhi-piranisi», «böyük ustad», «müh ərriri-əzəm», «dahi», «Turanın əmsalsız mədəni qəhrəmanı», «müsəlman ziyalılarının başçısı», «t ərəqqi ordusunun ələmdarı», «millət karvanının rəhnüması», «rühül-mill ət», «Rusiya müsəlmanlarının ən böyük adamı», «türk yurdunun yolbaşçısı», «Rusiya müsəlmanlarının çırağı», «təkcə Rusiyada deyil, xaricd ə də müsəlmanlar arasında hamıdan məşhur», «mill ətin fəxri», «böyük və sevgili adam», «hünər sahibi», «ustad publisist», «qüdr ətli fikir və ideya rəhbəri», «xalqın maddi və m ənəvi keşiyində dayanan bir insan», «istənilən avropalının həsəd apara bil əcəyi erudisiyaya sahib dünya müsəlmanları arasında nadir Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|