Азярбайъан елмляр академийасы

 
 
 
71 
Tədqiq olunan dialekt və şivələrin bir çoxunda eyni mənada 
işlənən  alınma  sözlərə  də  rast  gəlinir.  Belə  sözlər  müxtəlif 
fonetik variantlarda çıxış edir. Misallara nəzər salaq. 
abxor  (Sal.)//oxur  (Y.,  Ln.,  Lk.,  M.)//oxır  (C.)  «bardaq,  su 
qabı». 
bırxı (Ab.)//bıxı (Ln., M.) «buxarı, divardakı soba» 
kavahin//kosun (Ab., Q.) «xışın ucuna keçirilən iti dəmir». 
purna//purni (Q.)//pünə (Ln.) «yarpız». 
Azərbaycan  dilinin  dialekt  və  şivələrinə  keçmiş  bu  sözlərin 
fonetik variantları onların hansı dildən keçmələri haqqında müəyyən 
fikir  söyləməyə  imkan  verir.  Həmin  fonetik  xüsusiyyətlər  isə 
tədqiqat  obyektimizə  daxil  olan  İran  dillərinin  xarakterik 
cəhətlərindəndir. 
Bəllidir  ki,  tat  dilinin  ən  mühüm  xüsusiyyətlərindən  biri 
rotasizm,  yəni  qədim  İran  d  (<  t)  səsinin  inter-  və  postvokal 
vəziyyətdə r səsinə keçməsi hadisəsidir. Tat rotasizminin əlamətdar 
cəhətlərindən  biri  onun  bütün  nitq  hissələrində  özünü 
göstərməsidir
215
. Məsələn:  
 
fars dilində                tat dilində                  tərcümə 
amad
ä
n                      amar
ä
n                     gəlmək 
did
ä
n                          dir
ä
n                         görmək 
z
ä
d
ä
n                          z
ä
r
ä
n                         vurmaq 
dud                              dur
ä
                          tüstü 
n
ä
xud                          n
ä
x
ü
r                        noxud 
yad                               yar                             yad, yaddaş 
 
Talış  dilinin  əsas  fonetik  xüsusiyətlərindən  biri  intervokal 
vəziyyətdə -d- səsinin düşməsidir. Məhz bu xüsusiyyət talış dilində 
felin  məsdər  şəkilçisinin  ixtisarına  səbəb  olmuşdur
216
.  Bu 
xüsusiyyət isimlərə də aiddir. Məsələn: 
 
fars dilində                  talıĢ dilində                 tərcümə 
mad
ä
r                             mo
ä
                           ana 
                                                 
215
 Hacıyev M. Tat dilinin Qonaqkənd ləhcəsi, s.12 
216
 Миллер Б.В. Талышский язык. М., 1953, стр.55 

---

 
 
 
72 
zad
ä  
                               zo
ä
                            oğul 
borid
ä
n                          bırie                            kəsmək 
 zadan                            
ž
ae//
ž
e                       vurmaq 
Qeyd  edilən  xüsusiyyətləri  nəzərə  aldıqda  purna//purni 
variantının  tat,  pünə  formasının  talış  dilinə  aid  olması  aşkar 
görünür. Həmin sözlərin fars dilində qarşılığı kimi                    
(pudine) «yarpız» sözü işlənir
217
. 
Sül//sülm//silim  (Ab.,  Q.,  İ.)//sırd  (Ln.,  M.)  «nərdivan». 
Dialekt  və  şivələrimizdə  qeydə  alınmış  bu  sözlər  üçün  də  İran 
dillərinin mühüm fonetik xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq mənbə dili 
müəyyənləşdirmək olur. 
İran dillərinin tarixi fonetikasında mühüm dəyişikliklərdən biri 
ondan  ibarətdir  ki,  qədim  rd,  rz  samit  birləşməsi  İran  dillərinin 
şimal-qərb  qrupunda  qalmış,  cənub-qərb  qrupunda  isə  l  səsinə 
keçmişdir
218
.  Bu  fonetik  hadisəyə  aid  bir  neçə  misalı  nəzərdən 
keçirək. 
Qədim İran dillərində                             Orta İran dillərində 
av. bərəzant «hündür» 
q. fars  bŗδant «hündür»                  orta fars  buland «hündür» 
av. pərətu «körpü, keçid»                       pəhl «körpü, keçid» 
av. sarəδ «il»                                           s
ā
l «il» 
q. fars δard 
av. barəzi
š
 «yastıq, balış»                      b
ā
lı
š
 «yastıq, balış» 
 
Yeni İran dilləri 
                 Cənub-qərb qrupu                          Şimal-qərb qrupu 
kl. fars 
m. fars 
Tacik 
Tat 
     Talış 
s
ā
l 
S
å
l 
s
â
l 
sol 
Sor 
buland 
Bol
ä
nd 
baland 
boland 
Barz 
p
ū
l 
Pol 
pul 
pol 
P
å
rd 
b
ā
li
š
 
B
å
le
š
 
b
ô
li
š
 
boli
š
 
boli
š 
(fars) 
Tarixi  fonetik  qanunauyğunluğu  nəzərə  alsaq  aydın  olur  ki, 
talış  dilindəki  sırd  öz  qədim  formasını  dəyişməmişdir.  Həmin  söz 
                                                 
217
 Персидско-русский словарь (под ред. Ю.А.Рубинчика), т.I, стр.312 
218
 Расторгуева В.С. Сравнительно-историческая грамматика западно- иран-
ских языков (фонология). М., 1990, стр.111 

---