Азярбайъан елмляр академийасы

 
 
 
76 
                         yad, naməhrəm (Ş.) 
biruni               bayır imarət (B.) 
 
dahar               qayalıq, daşlıq sahə (Ab., Q.) 
                         bitgi adı (Y., Ln.) 
 
dəstə    
1)əl tutan yer; 2) bağlanmış göyərti 
3) 6-7 yaşlı, ağlı kəsən (uşaq) (A., Ab., C.., Ln., M.,) 
 
əng                    çənənin alt hissəsi 
                          arı (B.) 
 
zing  
 
qılça sümüyü (B., S.) 
 
kiçik salxım (B., Sal.) 
 
                          400 q (ölçü vahidi) (Y.) 
istil               
çəltiyi suvarmaq üçün kiçik su anbarı (Ln.) 
 
                          az 
kəm                   xəlbirin bir növü (Ab., Sal.) 
                         xəstəlik adı (atda) (Q., Y.) 
 
                         kötük (Ab., Ln.) 
kündə               xəmir kündəsi 
 
                         bozumtul (rəng) (Ab.) 
kürünc              taxıl saxlamaq üçün yer (Ln.,Y.) 
 
                          alaq otu (Y.) 
ger                    ördək cinsindən olan quş adı (Ln.) 
 
                         bıçaq növü (B.) 
gərde                saman xırdası (B., Q.) 
 
                         bir parça (Y.) 
lata                   quş tutmaq üçün tələ (Y.) 
 

---

 
 
 
77 
                         yanaq (B.) 
künə//kuna      əyirici oxun küt tərəfi (çəhrədə) (Q., Y.) 
 
                          darısqal, dar (B., Q., Ln.) 
təng                  araba hissəsinin adı 
 
                          plovun qarası 
xuruş                acıq, qəzəb (Y.) 
 
3. 3.   Antonimlər 
 
Şərq  qrupu  dialekt  və  şivələrində  işlənən  İran  mənşəli  sözlər 
arasında  çoxlu  omonim  və  sinonimlərə  rast  gəlindiyi  halda  bunu 
antonimlər  haqqında  demək  olmaz.  Alınma  sözlər  arasında  çox  az 
miqdarda  əks  mənalı  leksik  vahidlər  müşahidə  edilir.  Onları 
aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar. 
1)Azərbaycan və İran mənşəli sözlərin antonimliyi: 
kök – ləvərə «arıq, zəif» (Q., Y.) 
çox – kəm «az» (əksər dialektlərdə) 
küt – tic «iti» (Q.) 
cücərmək – pəlişkəmək//pölişkəmək (Ln., C.) «solmaq» 
2)İran sözlərinin antonimliyi: 
biyəndəcər «kifir» (Ab.) – xoc «qəşəng» (A., Ln., M.) 
səvard «çəltik tarlasının başlanğıcı» (Ln.) – payin «çəltik  
tarlasının sonu, qurtaracağı» (Ln.) 
duraz «uzun» (Q.) – kütah // güdə «qısa» (əksər dialektlərdə) 
ləvərə «gücsüz, zəif» (Q., Y.) – zəbərdəst «güclü» (C.) 
səyxaş «sakitlik» (B.) – vurmabizən «qarışıqlıq» (B.) 
nərəxər «böyük» (Q.) – püsküri «balaca» (Q.) 
miyançı «vasitəçi» - müzəbzəbi «aravuran» (Ln.) 
 
 
3.4. Alınma sözlərin tematik qruplar üzrə bölgüsü 
 
Şərq  qrupu  dialekt  və  şivələrinin  leksikasında  işlənən  İran 
mənşəli alınma sözlərin  əksəriyyəti konkret  anlayış və məfhumları 

---

 
 
 
78 
ifadə  edən təkmənalı leksik  vahidlərdir.  Belə sözlərin  çoxu dialekt 
leksikasında özünün nominativ mənasında çıxış edir. Bu da onunla 
izah olunur ki, həmin dialekt nümayəndələrinin çoxu ikidillidir. Bu 
sosial  faktor  onlara  imkan  verir  ki,  alınma  sözlərin  əlaqədə  olan 
dillərdəki mənalarının eyniliyini nəzarət altında saxlasınlar. 
Şərq qrupu dialekt və şivələrində işlənən İran mənşəli sözlər ilk 
növbədə yerli şərait, həyat tərzi, adət-ənənə və məişətlə bağlı söz və 
terminlərdən  ibarətdir.  Onları  aşağıdakı  tematik  qruplara  bölmək 
olar. 
 
3.4.1.Bədən üzvlərinin  adları 
 
 küna «yanaq» (B.), küşt//küşd «bel» (Q.), zing «qılça sümüyü» 
(B.,  S.),  miçə  «kirpik»  (B.),  tən  «insan  və  heyvan  bədəninin  bir 
üzvü, qarnın aşağı hissəsi» (Y.), tənə «qulağın yumşaq hissəsi» (Ə., 
B.), xılx «boğaz, xirtdək» (Y., C.). 
 
3.4.2. Zaman məfhumu bildirən sözlər 
 
 adına//adinə//adna  «cümə  axşamı,  cümə»  (Y.,  Ln.,  Sal.,  Ş.), 
giləy (naharı) «saat 11-12 radələri» (Ln.), çeşnə «günorta» (Ln.). 
 
3.4.3. Təbiət hadisələri ilə bağlı söz və terminlər 
 
 deşdavar  «qərb  küləyi»  (Ln.,  Sal.),  germiç//gərmic  «isti  cənub 
küləyi» (Y., C.), təkər «dolu» (Q.), tağırsaq «dolu» (A., Ln., M.), hır 
«çən» (Ln.). 
 
3.4.4. Heyvan adları 
 
 vəcə  «keçi  balası»  (İ.),  dıbır//dübır  «ikiillik  keçi»  (Q.,  İ.,  Y., 
S.), lüs «çöl pişiyi» (Ln.), xərənozi «iri pişik» (B.). 
3.4.5. Cücü və həĢərat adları 
 
giçəh  «kənə»  (Q.),  liləpər  «kəpənək,  barama  kəpənəyi»  (Ln., 
Y.), mələ  «taxtabiti» (Ln.), mic  «quş və  ya toyuq biti» (Ln., Sal.), 

---

 
 
 
79 
müzə  «mozalan»  (C.),  mizanqul  «milçəkyeyən  böçək»  (Ln.,  M.), 
püsküri «balaca uçan bəcək» (Q.), mız «uçan xırda həşərat» (Ab.). 
 
3.4.6. Ağac adları 
 
vən  «cökə»  (Ln.,  M.),  molol  «qızılağac»  (Ln.),  nil  «oduncağı 
bərk ağac növü» (A., Ln., Q.), razdar//rəzdar «göyrüş» (A., Ln., Lk., 
M.). 
 
3.4.7. Bostançılıqla bağlı söz və terminlər 
 
 bumərişə  «yerkökü» (A., Ln., Lk., M.), kudi//küdü  «balqabaq» 
(B.),  gərmək  «tez  yetişən  yemiş  növü»  (B.,  Ln.),  gülbəsər  «xiyar» 
(C.),  nimras  «yarı  yetişmiş  qarpız»  (B.),  püşraz  qarpız  «tez  yetişən 
qarpız növü» (B.), zərdi «yerkökü» (B.). 
 
3.4.8. QuĢ adları 
 
 bili  «ördək»  (Ln.,  M.)  //  bili  «ördək  balası»  (Sal.),  bibikinə 
«seyidquşu»  (Ln.),  vərdi  «bildirçin»  (M.),  qəçələ  «saqsağan»  (Q., 
Ln.),  döküə  «ağacdələn»  (Ln.),  düməsincə  «quş  adı»  (Ln.),  zərd 
«sarıköynək»  (B.),  kəvələ  «dimdiyi  uzun  quş  adı»  (Ln.,  Y.),  ger 
«çöl  ördəyi»  (Ln.),  gəraf  «əti  yeməli,  ördəyəbənzər  quş,  turabi» 
(Ln.,  M.),  siyokijə  «qaratoyuq»  (Ln.,  M.),  soləkafti  «vəhşi 
göyərçin» (Ln.), şinəbub «şanapipik» (B.), car//şor «sığırçın» (Ab., 
ln.). 
 
3.4.9. Balıqçılıqla bağlı söz və terminlər 
 
 anqıl  «tor  toxunan  xana»  (Ln.),  bul  «balıq  ovunda  istifadə 
olunan  iki  və  ya  üç  dişli  dəmir  alət»  (Ln.),  domi-
jə//doməxolə//domujacıq «balıq toru» (Ln.), züngə «balıq toru üçün 
dənizdə  qurulan  dayaq»  (Ln.),  külmə  «balıq  növü  adı»  (Ln.), 
zərdəpər  «balıq  növü  adı»  (Ln.),  moloşk//  molışk  «böyük  balıq 
toru» (Ln.), pori «balıq növü» (ƏB.), sim «pulcuq» (balıqda) (Ln.), 

---