Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
35 
gəldiklərini yazmışdır (139). Mə lu mdur ki, Et iunidə bir yaşayış məntəqəsi ―VIII 
əsr erməni coğrafiyası‖nda Niq (Ermənistanda indiki Abaran) adlan ır (19), 
udinlərin indi yaşadıqları kəndin adı da Nicdir, de mə li udinlə r Nic  adını özləri ilə 
gətirmişlər. Bu fikri əvvəllə r N. Y. Marr və İ. İ. Meşşaninov söyləmişlər (132,81;  
140,97). Q. A. Melikişvili albanlarda udin tayfasını (sözsüz ki, o Dağıstandilli 
udinləri nəzə rdə tutur) Etiuni ilə ə laqələndirmişdir (133,3).Türk tarixçisi F. 
Kırzıoğlu da udin lərin Albaniyaya gəlişini Urartu çarlarının Etiun iyə (Utiyə) 
dağıdıcı hərb i səfərləri ilə bağlamışdır (191). II əsr müəllifi Ptolemey Albaniyada 
Kürün sol sahilində bir məntəqəni  Niqa (sondakı ―a‖ yunan dilində əlavə olun ma 
hal şəkilçisid ir) adlandırır və bu, şübhəsiz ki,elə Nicd ir. Deməli indiki udinlərin 
Et iunidən Albaniyaya gəlməsi II əsrdən əvvəl baş vermişdir.   
 
 
Yu xarıda deyilənlərdən iki nəticəyə gəlmək olar: b irincisi, Albaniyanın 
Uti ad lanan mahallarında əhalinin hamısı Dağıstandilli utilər (udilər) deyildilər, 
burada türk utilər də məskun id ilər. Lakin Albaniyada göstərilən Uti mahallarından 
hansılarında türkmənşəli utilər, hansılarında Dağıstandilli udin lər yaşayırdı sualına 
mənbələ rin yo xluğu üzündən cavab vermək olmu r. Burası ş əksizdir ki, Bərdə 
bölgəsində və Arazbardakı Uti mahallarında yaşayanlar türk utilər idilər. M. 
Barxudaryan keçən əsrdə yazırdı ki, Tərtərin sağ sahilində yaşayan Seysulan 
kəndində əhalin in dili türk d ilid ir, a mma  özlərini udin sayırla r (71,45). İkincisi, 
Midiya və Atropatenadakı utilə r Dağ ıstandillilə r deyildilər. Herodot Midiyada 
utilərdən danışdıqda onların bir hass əsinin İran ın başqa bir əyalətində yaşadığını 
yazır (Herodot, III,93,), R. Fray is ə həmin utiləri Orta Asiyada lokalizə ed ir 
(176,79). Aydındır ki,Orta Asiyada Dağıstandilli tayfa yaş aya bilməzdi, bu utilər 
türklər idi. Dey ilən lərdən görünür ki, əgər M idiyadakı utilər kutilərin sonrakı 
nəsilləridirsə, onda nə kutilə ri, nə də utiləri Qafqa zdilli etnoslar saymaq olma z və 
bu barədə deyilənlər yanlış fikirlərd ir. La kin utilə rin qədim kutilə rlə  eyniliyi 
məsələsini həll olun muş məsələ saymaq olma z. Ehtimal ki,kuti və uti müstəqil 
türkmənşəli etnoslardır. M idiyada, Şimali Qafqazda və Albaniyanın Uti 
mahalların ın bəzilərində yaşayan utilər türkmənşəli o lmuşdur. Əh məd Zəki Validi 
Tuqana görə, Arrandakı türk utilər er. əv. VII əsrdə türk sakların içərisində 
gəlmişlə r (192,162). 
 
 
 
 
 
 
 
Alban tarixində udin proble mi tarixçiləri çaşdırmışdır. Ona görə də eranın 
əvvəllərində Şimali Qafqazda türk udin, uti tayfalarının A lbaniyada indiki 
Dağıstandilli udin lərlə eyniləşdirilməsi nəticəsində belə nəticəyə gəlmişlər ki, 
Albaniya Dağıstanı da və hətta Şimali Qafqazı da əhatə etmişdir (122). İndi 
Azərbaycan ərazisi hesabına Lə zg inistan dövlətinin yaranması tə ləbləri hə m də bu 
yanlış nəticələr ilə bağlıdır. 
 
 
 
 
 
 
Deyilənlərdən görünür ki, indiki Dağıstandilli udin lərə görə kutilərin 
Qafqazdilli sayılması üçün heç bir əsas yoxdur. Bəzi tədqiqatçıların kutiləri 
kürdlərin u lu əcdadları saymaları (bax: Наllo W. W. Gutium. Reallexikon der 
Assuriologie vol. 3, 1957,Ⅶ 19-71, s. 708,720) da ağlabatan deyil. İ. M . Dyakonov 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
36 
yazır ki, kutilərin şəxs adları məlu m qədim Şərq d illəri (deməli, o sıradan Qafqaz 
dilləri ilə bir mənşəyə aid edilən Hürrit  və Urartu dillə ri) əsasında izah o lunmu r 
(102,109). Burası atdındır ki, kutilərin er. əv. III min illikdən I min illiyin sonlarına 
qədər yaşadığı əra zi er. əv. IX əsrdən Manna və Midiya   adları ilə mə lu mdur. 
Aşağıda bu etnosların türk mənşəli etnos olduğunu deməyə əsas verən faktları 
gətirəcəyik. Bu belədirsə, kutilərin etnik mənsubiyyəti haqqında ehtima l tərzdə 
olsa da, başqa fikir söyləmək mü mkündür. Son illərdə Y. B. Yusifov Manna və 
Midiya toponimlərinin və şə xs adlarının təhlili əsasında kuti etnosunun Altay 
mənşəli olduğu fikrin i söyləmişdir (184,105-108). Bu fikir diqqətəlayiqdir və onun 
xeyrinə bə zi fa ktla r vardır. 
 
 
 
 
            
 
 1. Yu xarıda deyild iyi kimi, er. əv. III min illikdən I min illiyin sonuna 
qədər Cənubi Azə rbaycan ərazisində arasık əsilməz etnik  vərəsəliyin olması və e r. 
əv. I minilliyin əvvəllərindən həmin ərazidə türk mənşəli Manna və Maday 
etnoslarının mövcudluğu.   
 
 
 
 
 
 
2. Kutilərin bir hissəsinin er. əv. I minilliyin əvvəllərində yaranmış Urartu 
ərazisində-indiki Türkiyənin Şərq bölgələrində, Van gölünün hövzələrində 
yaşaması (102,128). 
 
 
 
 
 
 
Məlu mdur ki, Urartu çarlarının mixi ə lifba ilə e r. əv. VIII-VII əsrlə rdə 
yazdırd ıqları  kitabələrdə Urartu ölkəsinin adı ―Biain i ―kimi göstərilmişdir. ―Urartu‖ 
adı onların ölkəsinə kənardan verilmə semitmənşəli addır. Bu da məlu mdur ki, 
―Biain i‖ kimi yazılmış ad Türkiyənin şərqində Van gölünün adında indiyədək 
qalmışdır. ―Biain i‖ toponimi ―Bia‖ sözündən və urartu dilində yer adlarına əlavə 
olunan ―ini‖ şəkilçisindən ibarətdir. İndiyədək tədqiqatçılar Biaini ad ının mənasını 
aça bilmirlər. Halbuki, ölkə və dövlət Bia adlan mış gölün (indiki Van gölünün) 
adını daşımışdır. Gölün adı isə Altay dillərində bia-―su‖ sözündən ibarətdir! 
Aşağıda biz Manna və Midiya ərazisində ―bia‖, ―bua‖ sözü ilə bağlı toponimlərdən 
danışdıqda Altayda indi də hidronimlərdə ―su‖, ―göl‖, ―çay‖ mənasında ―bia‖ 
sözünün iştirak etdiy ini deyəcəyik.  
 
 
 
De mə li, 
əvvəlcə bu göl Altay – türk dillərində Bia ― Göl‖, ― Su‖ adlan mış, Urartu dövləti 
er.əv. IX əsrdə yarandan sonra gölün adı ilə ö lkə  və dövlət urartulula rın d ilində 
Bianın adlan mış, gölün əsl adı unudulmuş, yalnız Bianinin təhrifi kimi ― Van‖ 
formasında indiyədək qalmışdır.   
 
 
 
İ.İ.Meşşaninova görə, Urartu dilində mu ― su‖ deməkdir. Əgər Altay 
dilləri üçün səciyyəvi b- m əvə zlən məsin i nəzə rə a lsaq, güman et mək olar ki, mu – 
― su‖sözü həmin  dillərdəki ― b ia‖ ― buya‖( ―su‖) sözünün fonetik şəklid ir.  
 
Urartu d ilində türkmənşəli sözlə r də vardır: tiay ― demə k‖, ― danışmaq‖, 
türkcə ti, di ― demək, danışmaq‖, terai ―qayda‖, ― müəyyən etmə‖, türkcə törə 
―adət‖, ―qayda‖, sue ― göl‖, türkcə su, şani ― qab‖, azərbaycanca çən, sure, şuri 
―silah‖, türkcə sur ―cida‖, ərşə ― cavan‖, ər “ kişi‖ və çə şəkilçisindən ( azərbaycan 
―ərsə‖), e ―ev‖, türkcə ev, tar ( a) ―dərə‖, türkcə dərə və s.( bax: İ.İ.Meşşaninov. 
Аннотированный словаръ урартского  ( Биаинского языка, с. 15, 52, 210, 264, 

---