Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
33 
albanların varisləri udinlər hesab edilir (  178, 8).  Beləliklə, bu  müəlliflər albanları 
indiki Dağ ıstandilli udin lərin ulu əcdadları hesab edirlər və bununla da dolayı yolla 
orta  əsrlərdə  Azərbaycanda  türkləş mə  prosesinin  getməsi  və  de məli,  Azərbaycan 
dilinin kənardan gətirilmə olması haqqında başabəla müddəanın tərəfində dururlar. 
 
Alban tarixçisi Musa Kalankatlının ― Alban tarixi‖  əsərində Albaniyada 5 
mahalın  Uti adlandığ ı göstərilir: Qarabağın dağlıq  hissəsində - Arsakda (I kitab,23-
cü fəsil),  Bərdə  zonasında (  I  kitab,  24-cü  fəsil),Girdiman ın  Xalxal şəhəri  (  indiki 
Qaza x-  Ağstafa  rayonunları  ə ra zisində)  zonasında  (I  kitab,  27-c i  fəsil)  və 
Azərbaycanın şimal – qərbində (II kitab, 23-cü fəsil). Tədqiqatçıla rı çaş – baş salan 
da  budur.Əgər  mahalların  hamısında  indiki  Dağıstandilli  udin lərin  əcdadları 
yaşamışsa, onda əlbəttə deməliyik ki, onlar A lbaniyanın ən  böyük tayfası idi. İqrar 
Əliyev  belə  də  yazmışdır:  utilər  Albaniyada  aparıcı  tayfa  idilər.  Sonra  b i  fikri 
V.L.Qukasyan  təkrar  et mişdir:  uti  –  udinlə r  a lban  tayfa  ittifaqında  aparıc ı  rola  
ma lik id i.  La kin bu belə deyil.  İş burasındadır ― uti‖ adını daşıyanlar Albaniyadan 
kənarda da məlu mdur.  
1)M idiyada,  sonra  da  Atropatenada.  Yu xarıda  deyild iyikimi,  ilk  dəfə  
Herodot  (er.  əv.  V  əsr)  M idiyada  iki  əyalətdə  utilərin  yaşadığını  qeyd  etmişdir 
(Herodot,  III,93;   VIII,68).  Sonra  Iəsr  müə llifi  St rabon  Atropatenada,  Xəzə rin 
cənub-qərbində  Midiya  dağlarında  ―albanla rın   bir  h iss əsi‖  (diqqət  verin:  alban 
adını  daşıyanlar  Cənubi  A zərbaycan  ərazisində  də    yaşayırdı),  kaduslar  (indiki 
talışların əcdadları),kellər (indiki giləklərin  əcdadları) və amard larla yanaşı Uti ad lı 
əyalətdə  utilərin  yaşadığını  yazmışdır  (Strabon,XI,8,18).  Ona  görə  b ir  sıra 
tədqiqatçıların  (M.  Ma rkvart,  N.  Q.  Adons)  ardınca  İqra r  Əliyev  yazmışdır  ki, 
həmin  utilər  era mızın  əvvəllə rində  şima la   keç miş  və  Albaniyada  yerləşmişlər 
(44,65).   Alban tarixçisi Musa Kalankatlı da utilərin A lbaniyaya gəlmə olduğunu 
yazmışdır (I  kitab, 4-cü fəsil).  Oxucuya aydın oldu  ki, Albaniyada utilər (udinlər) 
eranın əvvəllərində gəlmə hesab olunur, başqa sözlə, ondan əvvəl Albaniyada utilər 
yaşamırd ı.  Buradan  da  utilərin  konkret  mənada,  albanlar  o lması  fikrinin  puçluğu 
üzə çıxır: alban adın ı daşıyanlar A lbaniyada er. əv. IV əsrdən məlu mdursa, udin lər 
Albaniyaya-alban  tayfasının  adı  ilə  adlanan  ölkəyə  ço x  sonra  gəlmədirsə,  onda 
alban və uti ayrı-ayrı etnoslardır.  Bundan başqa nəticə də çıxır: utilər Albaniyada 
aparıcı  tayfa  ola  bilməzd i,  çünki  hələ  er.  əvvəl  IV-III  əsrlərdən  Alban  dövləti 
mövcud  idi  (65;66).  A lban  çarı  Ro ma  ordusunun  başçısı  Qney  Pompeylə  er.  əv. 
65-ci ildə qanlı döyüşlər keç irmişdi. 
 
 
2) Er. əv. VIII-VII əsrlə rə a id Urartu yazılarında indiki Göyçə gölünün 
hövzələrində Etiuni adlı ―ölkə‖n in adı çəkilir. Bu adın ―uni‖ h issəsi Urartu dilində 
yer adlarına əlavə o lunan şəkilçidir. V əsr erməni mənbələrində bu ölkə Uti adlanır 
(23, II kitab, 44-cü fəsil). De məli, Urartu mənbələ rindəki Et i (uni) əslində Ut i 
adının urartuca yazılış formasıdır. Bu əyalət tarixən Albaniyaya mənsub olmuş 
(23,I kitab,8-c i fəsil), sonralar e rmənilərə  keç mişdir. Biz bu məsələ üzə rində 
dayanmayacayıq, çünki məqsədimiz başqadır. Qeyd edək ki, Mid iya-Atropatenada 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
34 
yaşayan utiləri Qafqazdilli sayırlar və kutilərlə bağlayırlar. Lakin Urartu 
mənbələ rində qeyd edilən Et iuni-Uti haqqında nədənsə bir söz deyilmir. 
 
3).  Antik müə lliflər albanla rdan şimalda, yəni Şima li Qafqazda uti, udi 
adlı b ir etnosun yaşadığını göstərirlər. I əsr müəllifi Pliniy yazır ki, albanlardan 
şimalda skiflərdən olan Ud in adlı tayfa yaşayır (Plin iy, VI, 38)(―skif‖ adı altında 
qədim türklərin nəzə rdə tutulduğunu aşağıda deyəcəyik). Hə min müəllif sonra 
yazır ki, udinlərdən şimalda isə Utidors adlı tayfa məskundur (Pliniy, VI,39). 
―Utidors‖ etnonimi bir sıra tədqiqatçıları çaşdırmışdır. Yazmışlar ki, bu ad uti 
etnonimindən və İrandilli aors adlı tayfanın ad ından ibarətdir (121). Bu fikri 
inkişaf etdirən K. V. Trever o ldu (171,174-175). Ehtimal ed ilir ki, Albaniyadan 
utilərin (yəni, indiki Dağıstandilli udinlərin) bir hissəsi Şima li Qa fqaza  da getmiş 
və orada İrandilli aors adlan mış tayfa ilə qovuşmuşdur (122). Oxucu yəqin hiss 
edir ki, bütün  bunlar ağlabatan şeylər deyil. Əslində Plin inin utidors kimi yazd ığı 
etnonim “utidur”-danbaşqa bir şey deyil: Pliniy ―u‖ s əsini ―o‖ kimi vermiş, sonra 
da adın sonuna ―s‖ adlıq hal şəkilçisini əlavə etmişdir. Utidur etnonimin in ikinci 
hissəsi olan “dur” sözü oğuz tayfala rından bayandur, çavundur, hundur v ə b. adlar 
üçün səciyyəvidir. Deməli, Utidur türk mənşəli tayfa idi. Antik müəllifin onu ―skif 
tayfası‖ adlandırması da bu fikri təsdiqləyir. II əsr müəllifi Ptolemey Şimali 
Qafqa zda udi adlı tayfanın yaşadığını ya zmışdır (Ptole mey, V,8,16). Sonra 
eramızın IV-V əsrlərində Bizans müəllifləri Şimali Qafqaz çöllərində hunların b ir 
tayfasının utiqur adlandığını göstərirlər (97,30). Utiqur etnoniminin “qur” 
ko mponenti bəzi türk tayfa larının (uyğur, sarıqur, kuturqur, oğuz tayfala rından 
yazqur, salqur və b.) adları üçün s əciyyəvidir (97). V. V. Bartolda görə monqolca 
qur ―xa lq‖ mənasındadır (70,269).Utiqurların türk tayfası olduğunu t əsdiqləyən 
başqa faktlar da vardır: Rəşidəddin (XV əsr) monqolların içərisində udiut (udi və 
türk-monqol dillərində cəm bildirən-ut şəkilçisindən) tayfasının adını çəkir (28). 
Altay dillərinə mənsub udmurtların adında da “udi” ko mponenti nəzərə çarp ır. Elə 
buna görə də Albaniyada indiki Dağıstandilli udinlərin uqrofin mənşəli gəlmələr 
olması fikri də mövcuddur (bax: 116). XVII əsrdə Sib irdə yaşayan bir türk u lusu 
Udin adlan ırdı. Həmin tayfanın adı ilə bağlı şəhər indi Нижне-Удинск ad lanır 
(124). XVIII əsrdə A zərbaycanda yaşayan Şahsevən türk tayfa birləşməsin in bir 
qolu Udulu adlanırdı və s. Müəyyən olunmuşdur ki,‖ VII əsr erməni coğrafiyası‖ 
adlı mənbədə Arsakdakı Uti əyalətinin mahal ad larının (Aran rot, Tiri, Rot-Pasian, 
Aluyen, Tuçkatak, Qard man və Şakaşen) hamısı türkmənşəlidir (bax:85). 
 
Be ləliklə, Albaniyada, Atropatenada, Ermən istanda və Şimali Qafqa zda 
yaşamış Uti, Udi, Ud in adlı tayfalardan şimalda yaşayanlarının türk o lması 
aşkarlandı. Onda belə çıxır ki, A zərbaycanda indiki Dağıstandilli udin lərin ulu 
əcdadları ya cənubda-Midiyadan (Atropatenadan), ya da indiki Ermən istan 
ərazisindən-Urartu mənbələrində  er. əv. 764-cü ildə qeyd edilən Etiunidən gəlmə 
ola bilər. L. M. Me liksetbekov Azərbaycanda Dağıstandilli udinlərin mənşəyi 
məsələsinə xüsusi məqalə həsr et miş və onların məh z Ermənistanda Etiunidən 

---