Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
39 
tapmışdır ki, bu da Altay mənşəli sin ( çin, şin) sözü ilə eyniliyə gətirib 
çıxarmışdır.Şü merlərin Umma şəhərin in allahı Şar adlan mışdır. Lakin akkadlarda 
da Şar ( ― r‖səsinin qoşalaşdırılması və sonuna ― u‖adlı hal şəkilçisinin əlavə 
olunması ilə Şarru) allahı vardı. Bundan başqa akkad dilində ―çar‖mənasında ―sar‖ 
sözü də vardı.    
 
 
 
 
 
Araşdırmalarımız göstərir ki, kutilərdə, lu lubelərdə və kassidlərdə bəzi 
şəxs adları Altay-türk və şumer mənşəlid ir.   
 
 
 
 
Hind-Avropa və Qafqa z d illərində sözlə rin qədim, ilkin köklərini tapmaq 
üçün tələb olunan mürəkkəb filoloji təhlil türk dilləri üçün o qədər də zəruri deyil, 
çünki bu dillərdə kö k necə yaran mışca, min illər boyu elə də qalmışdır və belə də 
qalacaqdır. Deməli, ən qədim adları hətta müasir türk d illərindəki sözlərin kö kləri 
vasitəsilə müqayisə etmə k o lar. 
 
 
 
 
 
 
Aşağıda biz Azərbaycan ərazisinin qədim etnoslarında şəxs adlarını təhlil 
etdikdə müqayisə üçün orta əsrlərdə türk şə xs adların ı misal gətirəcəyik. Be lə 
paralellər də o xucunu narahat etmə məlidir. Bir etnik mühit da xilində müəyyən şəxs 
adları arasında zaman etibarilə məsafə minilliklərlə ölçü lə bilər. Məsələn, Akkad 
çarı I Sarqonun (er. əv. 2334-2279) adı ilə ikinci bir çarın (II Sarqon) ad ı yaln ız er. 
əv. I minillikdə çəkilir (er. əv. 721-105). 
 
 
 
 
 
Nəhayət, bir məsələni də nəzə rə a lmaq la zımd ır. Kutilərdə, lulubilərdə və 
kaslarda şəxs adların ın mənaları haqqında mü lahizələrimiz ehtimal səciyyəlidir.
 
İ m t a. Kutilərdə ilk çarın ad ı (er. əv. XXIII əsr). Ehtimal ki, şumercə am- 
―bu‖, ―budur‖ və da-―(Allah ın) qərarı ilə‖ sözlərindən ibarət teofon addır. Ad ―Bu 
yəni körpə, uşaq) allahın qəra rı ilədir‖ mənasındadır.  
 
 
 
K u r u m. Kutilə rdə bir çarın adı (Er. əv. XXIII əsr). Şu merlərin Ur şəhər-
dövlətin adamları içərisində er. əv. III min illikdə Kuru m şəxs adı məlu mdur (И. М . 
Дъяконов. Люди города Ура. М. 1990, С. 399). İ. M. Dyakonov bu adı sual 
işarəsilə «qəm‖, ―qüssə‖ kimi tərcü mə adir. Lakin bu ağlabatan fikir deyil. çünki 
oğlan uşağına ata-anası belə ad verməzdi. Ehtimal ki, ad şumer-türk mənşəlid ir. 
Qədim türkcə qur ―dərəcə və rütbə bildirən söz‖, ― ləyaqətli‖, ―dəyər‖, ―qədir-
qiymət‖ (L. Y. Tuquşeva, 35), şumercə  guru ― xeyr verən‖ de mə kdir. Körpəyə ad 
qoyduqda valideynləri uşağa münasibətini (― mənim quru m‖, ― ləyaqətim‖ 
―dəyərim‖, ―xeyr verən im‖)ifadə ed ir. 
 
 
 
 
 
E n r i d a v a z i r, ya xud Erridunizir (er. əv. XXIII əsrdə kutilərdə bir 
hakimin adı). Bu şəxs adında şumerlərdə Puzur-Saxan, Pu zur-İli, Puzursun və 
mannalarda Pu zursin adlarında olduğu kimi naməlu m ―puzur‖, ―pizir‖ ko mponenti 
nəzərə çarp ır. Əgər ad ― Enridavazir‖dirs ə, onda əvvəlində şumerlə rdə En ― Göy 
(allah)‖ sözünün durduğunu güman etmək olar. 
 
 
 
 
Bu adı şumer d ilindəki En (Allah adı), dib ―tutan‖, ―saxlayan‖ və ozir 
―qoruyan‖ sözlərindən ibarət o lmaqla ―En saxlay ır və qoruyur‖ kimi də izah etmək 
olar. Əgər ad ―Erridupizir‖dirsə, onda adda Şumer-A kkad ın Eredu şəhərinin adı və 
semit mənşəli puzur-―allahın sirri‖ sözlərinin ə ks olunduğu demək ola r. Sonralar 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
40 
xə zərlərdə bir xaqan İbuzir ad lanırd ı (58). Xə zərlərdə İbu zir adı da güman ki, se mit  
mənşəlid ir (xə zərlərdə yəhudi dini vardı) və semit dillərindəki ibbi- ―adlanırd ı‖ və 
puzur-―allahın sirri‖ sözlərindən ibarətdir.   
 
 
 
 
S a r l a q a b (er. əv. XXIII əsrdə kutilə rdə bir hakimin adı). Şu merlərdə 
Sar allah ının adı ilə bağlı teofor addır. Bu adın sonundakı “ab” ko mponenti 
kutilə rdə La irab və Ya rlaqab şəxs adlarında da vardır. Diqqəti cə lb edən cəhət odur 
ki, Yarlaqab və Sarlaqab adları mənbədə həm də Ya rlqab və Sa rlanqab 
formalarında da yazılmışdır. Y. B. Yusifovun qeyd etdiyi kimi, (177,65) bu adlarda 
“nq” qovuşuq səsi nəzərə çarpır. “Ab” ko mponentini türk dillərindəki an,ab-
―möhkəm‖, ―bacarıqlı‖, ―mahir‖, ―fərasətli‖, ―işcil‖ (166, I, 287) sözü hesab etmək 
olar. Bu söz ―an‖ və ―ep‖ kimi eranın əvvəllərində indiki Ermənistan ərazisində 
məskunlaş mış xəzə rlərin və basillə rin başçısı Vnasep Surxan adında da vardır (23, 
II, 65). Qədim ermən icə yazılmış bu şəxsin adında bu söz ehtimal ki, ―əb‖ ―ab‖ 
kimi səslənmişdir və de məli qədim ermənicə ― Vnasep‖ kimi verilmiş ad əslində 
―Banasap‖ (türk dillərində söz ―v‖ səsi ilə başlana bilməzdi) olmalı idi. Türk 
dillərində b-m əvə zlən məsinə görə Banasap adı Manasap adındandır ki, bu da 
Manas (qədim türkcə manq ―bahadır‖ sözündən və ―as‖ şəkilç isindən) və ―ab‖ 
sözündən ibarətdir. Surhab (qədim ermən icə yazılışında Surhab, ―h‖ səsinin əlavə 
olunması ilə) ad ı isə türk-monqol d illərində sur, çur-―qüvvət‖, ―qüdrət‖, ―vüqar‖, 
―əzəmət‖, ―igid‖ (160, IV, I, 672) və “ab” sözlərindən ibarətdir. Bizcə ―ab‖ sözü 
əfsanəvi Turan hakimi Əfrasiyab şəxs adında da vardır. Tədqiqatçılar Əfrasiyab 
adını İran mənşəli saymaqda yanılırlar. Bu ad türkcə abra-―xilas adən‖, 
―qoruyan‖,‖saxlayan‖, ―xeyir verən ―, ―böyük xid mət göstərən‖, ―ehtiyacdan 
qurtaran‖ (166, I, 69-60) sözündən, -si (-çi) şəkilçisindən və “ab” ko mponentindən 
ibarətdir və bütünlükdə ―igid xilaskar‖ mənasını verir. Skiflərdə Olkab (Appian. 
Mitridatın müharibələri, 79, u luq və ―ab‖ sözlərindən) şəxs adı da bu sıraya aid 
edilə b ilə r. Ço x sonralar bu söz Atropatın atası Bəyvarasif (yazılış ərəbcədir, 
əslində Bəybars-in) ad ında da görürük. Bütün hallarda “ab”, “ep”, “in” sözlərin in 
şəxs adlarının sonunda durması onların d il mənsubiyyətinə görə eyniliyin i göstərir 
və kuti adla rın ın quruluşca türkmənşəli o lduğunu söyləməyə güman verir. 
 
Kutilə rin şə xs adlarında (Yarlaqab, Ya rlaqanda, Ya rlaqaş, Sarlaqab v ə s.) 
Altay-türk dilləri üçün səciyyəvi iki xüsusiyyət diqqəti cəlb edir: y-s əvəzlən məsi 
(Yarlaqab və Sarlaqab adlarında) və “nq” qovuşuq səsi (Ya rlaqab adın ın hə m də 
Yarlanqab kimi yazılışı). Kutilərin şəxs adlarında (Yarlaqab, Yarlaqanda, Yarlaqaş, 
Nikilaqab, Sarlaqab və b.) “laq” ko mponentinin mənasını aydınlaşdırmaq çət indir. 
Biz əvvəllə r qədim türk dillə rində l-s əvəzlən məsinə görə (məsələn, A zərbaycan 
dilində alt-ast sözlərində) onun saq, şaq-―uşaq‖ (ela m dilində şak -―oğul‖, 103,98) 
sözü güman etmişdik. Lakin bu, s əhv fikird ir. Şu mer və Akkadda hələ er. əv. III 
minillikdən əvvəl çar adları içərisində Alaqar şə xs adı mə lu mdur. Ehtima l ki, bu 
söz qədim türkcə ―əlaqə yaradan‖, ―birləşdirən‖ mənasında ulaq sözünün fonetik 
şəklid ir. Gü man etmək o lar ki, şəxs adlarında bu söz ata-ananın oğlan uşağının 

---