Azərbaycan türkləRİNİN
Yüklə 1,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az 4 ən qədim sakin ləri olmuşlar. Son zamanlar Azərbaycan dilçiləri də tarixi həqiqətlərin üzə ç ıxa rılması üçün xeyli iş görərək e lmi araşdırma ların əldə etdiyi leksikanı dilçilik baxımından qiymətləndirdilər. Lakin alimlərimiz, xüsusilə tarixçi alimlə rimiz xeyli maneələrə,çət inliklə rə, tə zyiq və hədə- qorxuya, siyasi da mğalara mə ruz qa lırdılar. Köhnə konsepsiya tərəfdarları onların haqqında bədnam fikirlər yaradır, yeni istiqamətdə aparılan elmi tədqiqat materialların ın çap etmird ilər. Be ləliklə, türk etnoslarının tarixinin qədimləşdirilməsinə böyük sədd çəkilirdi. 80-ci illə rdə mətbuat səhifələ rində, Azə rbaycan xa lqlarının etnik tarixinə dair mü xtəlif səpkili, bəzən diletant xüsüsiyyətli məqalələr çap edilmiş, bu məqsədlə xüsusi kitablar bura xılmışdır. Qədim və erkən orta əsr tarixinə bə ləd olmayan belə adamlar mövcud nailiyyətləri ö z adına ç ixmış, köhnə, sübut olunmamış konsepsiyalara üstünlük vermiş, yeni istiqamətli tədqiqatları inkar edərək xa lq ın etnik tarixin i daha da dolaşığa salmışlar. Lakin son zamanlar çapdan çıxmış və çapı gözlənilən elmi əsərlər arasında öz sanballığ ı və elmi istiqamətilə fərqlənənləri az deyildir. Belə əsər müəlliflərindən biri də Qiyasəddin Qeybullayevdir. Oxuculara təqdim etdiyimiz bu kitabın müəllifi tarix- etnoqrafiya və toponimika sahəsində çoxlu elmi məqalələri və dörd sanballı monoqrafiyası ilə e lmi ictima iyyətə və geniş oxucu auditoriyasına yaxşı tanış olan alimlərdən b iridir. Eradan əvvəl, daha qədim dövrlərdə Azərbaycanda türk etnoslarının yaşaması ideyasından və alınmış elmi nətıcə lərdən çıxış edən müəllif gərgin toponimik axtarışlar və araşdırmalar nəticəsində tama milə yeni fa ktlar müəyyənləşdirmiş və bu səpkidə Azərbaycan xa lqın ın etnik tarinin düzgün işıqlandırılmasına önəmli dəlillər vermişdir. Onun toponimik tədqiqatları bir daha sübut edir ki, A zərbaycan türkləri bu ölkənin qədim sakinlə ri olmuş və öz doğma yurd larında dillərinə uyğun yer adları yaratmışlar. Məlu mdur ki, bu və ya d igər xa lqın etnik tarixi barədə mə lu mat ya zılı mə xə zlərdən əldə edilir. Əgər ya zılı qaynaqlarda kifayət qədər mə lu mat qalma mışdırsa, onda mü xtəlif dövr ya zılarında əks o lunmuş yer (toponimlət) və şəxs (antroponimlər) adları başlıca məxəz yerin i tutur. Qədim və orta əsr yer və şəxs adların ın dil mənsubiyyətinin müəyyənləşdirilməsi mürəkkəb bir elmi prosesdir. Hə r bir ad ın bu və ya digər dilə, ya xud onun leksikasına o xşadılması əlavə dəlillərlə əsaslandırılmalıdır. Ço x təəssüf ki, qədim adların, xüsusilə mixi yazılarda əks olunmuş adların İran dilləri əasında izahı ço x hallarda təsadüfi oxşarlığa əsaslanmışdı. Son zamanlar və ilk dəfə mixi yazı adları türk d illəri əasaında izah olun mağa başlanmışdır. Q.Qeybullayevin əsəri bu sahədə atılan addımların davamı kimi qiy mətləndirilsə belə, bir ço x yeni toponimik və onomastik vahidlərin elmi təhlilin i özundə əks etdirir. Kitabdakı b ir ço x qədim ( mixi yazı və s.) yer və şəxs adların ın toponimiya elmi baxımından təhlili ilk dəfə Q.Qeybullayev tərəfindən verilmişdir. Adla r türk dilləri əsasında nəinki məna landırılır, eyni zamanda onların türk aləmindəki müqabilləri müəyyənləşdirilir. Bu da, adın etimologiyasına əlavə dəlil kimi böyük bir zəh mətin downloaded from KitabYurdu.az 5 hasilidir. Zəhmətkeş a lim Qiyasəddin Qeybullayevin çapa təqdim olun muş əsərində yer və şəxs adlarının ə ksəriyyətinin e lmi təhlili biliyimizin indiki s əviyyəsində qəbul edilə b ilə r. Toponimlə rin bə ta rixi şə xs ad larının e lmi təhlili işində müəllif müsbət səriştə əldə etmiş və bu sahədə böyük iş görmüşdür.Əsər o xucular üçün çox q iy mətli bir hədiyyədir. Bu kitabdan Azərbaycan xalqının etnik tarixi ilə maraqlanan şagird və tələbələr, müəllimlər, geniş o xucu kütləsi faydalana bilərlər. Yusif Yusifov tarix elmlə ri doktoru, professor downloaded from KitabYurdu.az 6 G İ R İ Ş Azərbaycanın hər iki h issəsinin aparıc ı etnosu olan türk mənşəli Azərbaycan xalq ının, Dağıstan dilli (lə zgilər, avarla r, sa xurlar, udin lər, xınalıq lılar, qrızlılar və buduqlular) və İran dilli (talışlar, kürdler və tatlar) azsaylı xalq ların etnognezi problemi indiyədək Azərbaycanın tarixi etnoqrafiyasında xüsusi tədqiqat predmeti o lmamışdır. Mövzuya keçməzdən əvvəl onun predmeti haqqında aydınlıq yaradılmalıdır. Etnik proses etnosların (qəbilələrin,tayfaların, xalqların) dəyişilməsi, yeni etnik birliklərin yaran ması prosesidir. Etnik prosesləri, ya xud etnogenez prosesini öyrənənelm sahəsi etnoqrafiya elmində etnik tarix adlanır. Etnik tarixin tedqiqi etnogenetik tədqiqatdır. Etnogenetik proses, yaxud etnogenez etnosun etnik özünəmə xsusluğunun, etnik sifətin in forma laş masi prosesində baş veren tarixi p roseslərin məc muudur. Oxucula ra təqdim o lunan bu əsər azərbaycanlıla rın etnogenezi problemin in araşdırılması sahəsində yeni addimdir. Bununla əlaqədar olaraq ―azərbaycanlılar‖ an layışı haqqında bir neçə söz demək zərurəti yaranır. Azərbaycanın hər iki h issəsindəki türklər və Şimali Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalq lar ―azərbaycanlı‖ adlanır, çünki A zərbaycanda məskundurlar. Bu ―Azərbaycan‖ adın ın coğrafi an layış olmasından irəli gəlir. Cənubda qədimdən Manna, Maday (Midiya) və Atarpatkan (VII əsrdən Azərbaycan, daha dəqiqi Adarbaycan), şimalda Alban (Appan ) adlan mış iki hiss ənin ―Azərbaycan‖ adlanması tarixdə vətəndaşlıq hüququna malikd ir. Ona göre ki, əvvələn, hələ er. əv. I min illikdə ölkən in hər iki h issəsində çoxluğu təşkil edən və ona görə aparıcı rola malik o lan türkmənşəli etnoslar yaşayırdı. İkincisi, Atropatena və Albaniya (Appan) VI əsrdə İran Sasanilər dövlətin in (Dərbənd qala divarında VI əsrə a id farsca yazıda ―Aturpatkan‖ adının qeyd olun ması göstərir ki, o vaxt Dərbəndə qədərki əra zi Sasanilər dövlətinin tə rkibində Atropateniya- Azə rbaycana mə xsus idi), VII əsrin orta larından Ərəb xilafət inin tərkib ində bir in zibati vahidə da xil idi.Üçüncüsü, indi Şimali Azərbaycanın Kürün Arazla birləşdiyi yerdən Xəzərə qədər olan hiss əsindən cənubda yerləşən ərazisi (Sabirabad, Saatlı, Sa lyan. Neftçala, Biləsuvar, Cəlilabad, Masallı, Lənkəran, Lerik, Yardımlı və Astara rayonları) tarixən Maday (Mid iya), VII əsrdən sonra ərəbcə ―Azərbaycan‖ (daha dəqiqi Adarbaycan, ya xud A zarbaycan) formasını a lmış Aturpatkan dövlətinə mənsub idi. Başqa sözlə, tarixən Cənubi A zərbaycana mə xsus ərazinin b ir hiss əsi indi Şimali A zərbaycanin tərkib indədir. Deməli, A zərbaycan müəyyən tarixi səbəblər üzündən iki h issəyə parçalanmıç vahid ölkə, a zərbaycanlıla r is ə iki yerə bölünmüş vahid türkmənşəli etnosdur. Hazırda ―azərbaycanlı‖ dedikdə həm bütün tarixi dövrlərdə A zərbaycan ərazisində-cənubda Manna, Midiya və Atropatkan, şimalda Alban dövlət qurumlarını yaratmış türkdilli azərbaycanlılar və həm də bu etnosla yanaşı Yüklə 1,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|