Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
51 
Azərbaycan  türkoloqu  T.İ.Hac ıyev  aç mışdır.  O  yazmışdır  ki,  ―Manna‖etnonimi 
türkmənşəlidir  və  onun  ilkin  forması  ―Manqa‖  (“nq”səsilə)  olmuşdur  (16,  131). 
Araşdırmalarımız  bu  fikrin   doğruluğunu  sübüt  etmişdir:  ―  Manna‖  (  Mana) 
etnosunun  adı  əslində  Manq  olmuşdur.  Başqa  sözlə,  bu  etnonimin  sonunu  təşkil 
edən “  nq” qovuşuq səsi danışıqda “q”səsinə keç miş və  ― manq‖etnonimi ― maq‖ 
etnoniminə çevrilmişdir.  Belə b ir  fonetik əvəzlən mə türk d illə ri üçün səciyyəvidir: 
―nq‖ qovuşuq səsi bir halda “n”səsinə (məsələn, qədim türk  mənşəli ―qonqur‖ və 
―donquz‖ sözləri A zərbaycan dilində qonur və donuz kimi tələffü z o lunur), digər 
halda “q” səsinə (məsələn, əsli ―qovanq‖ olan söz Azərbaycan dilində qovaq kimi 
tələffü z  o lunur;  ya xud  qədim  türk  mənşəli  “tenqri‖sözü  xa kaslarda  “teqri”, 
yakutlarda “dəqiri”, ba lka r –  karaçay larda “teyri”kimidir) keçdiy inə görə Manqa 
etnonimi  Maq  formasın ı  kəsb  etmişdir.Bununla  aydınlaşır  ki,  bir  sıra 
tədqiqatçıların  illər boyu izah edə bilmədikləri ― manna‖ (mana) etnonimi ― manqa‖ 
etnonimin in  fonetik  formasıdır.  Bu,  Manna  adını  daşıyanların  türk  mənşəli 
olduğunu göstərən faktlardan birid ir. 
 
 
 
 
 
Mannaların  dil  və  etnik  mənsubiyyətləri  məsələsi  ilə  ço xlu  tədqiqatçı 
məşğul  o lmuşdur.  Ümu mi  fikir  be lədir  ki,  mannalar  guya  hürri  dillər  qrupuna 
mənsub  idilə r  və  Qa fqaz  d illə rinə  ya xın  dildə  danışırdıla r.  Bu  məsələ  ilə   bağlı 
fikirlərin burada sadalanmasının əhə miyyəti yo xdur, çünki onlar həqiqətdən kənar 
fikirlərdir. Mannaların türkdilli olması fikri  ilk dəfə   Y.  B.  Yusifov tərəfindən irə li 
sürülmüş  (182,  120-124)  və  sonra  əsərlərimizdən  birində  (85)  əsaslandırılmışdır. 
Mannaların türkmənşəli o lduğunu göstərən faktlardan biri də ―manq‖ etnonimin in 
Altay-Türk  xa lqla rı  içərisində  ind iyədək  qalmasıdır.  Qeyd  et mə k  la zımdır  ki, 
Bayka lətrafı  və  A murətrafı  tunqus -mancurların  rəvayətlərində  “manqi‖  adını 
daşımış nəhəng gövdəli adamlar haqqında ço xlu rəvayətlər mövcuddur (77,29). Bu 
tayfadan olanlar tunqusların qızlarını oğurlayanlar kimi göstərilir. Bu  da maraq lıd ır 
ki, guya tunquslarda, mancurlarda  və şaman larda manqilə rin  ruhla rı yaşayır. Çünki 
manqilər şaman lar olmuşlar (77,31). Bu etnonim qədim türk-monqolla rda “manqut‖ 
(―manq‖  etnonimindən  və  türkcə  cəm  bildirən   –ut  şəkilçisindən)  etnonimində 
qalmışdır.  Cənubi-Şərqi  Asiyada  erkən  orta  əsrlərdə  yaşamış  türkmənşəli  b ir 
etnosun adı (68,202) manqut idi.  Hazırda noqaylarda,qırğızlarda, qaraqalpaqlarda, 
türkmənlərdə  və  tuvalılarda  manqut  adlı  tayfa  vardır.  Çingiz  xan ın  qvardiyasının 
özəyini  ço x  döyüşkən  manqutlar  təşkil  edird i.  Monqol  (qədim  forması  manxol, 
124),  ―manq‖  sözündən  (türk  dillərindəki  “q”  səsinin  monqol  d illərində  “x‖səsi 
kimi  tələ ffü zü  səciyyəvidir)  və  -  ol,  -ul  şəkilçisindən,  manqas  (Altayda  türkdilli 
tayfanın  adı)  (158),  ―manq‖  sözündən  və  -  as  şəkilçisindən  ibarətdir.  Manqas 
qədim  türk  tayfalarından  biri  sayılır.  Y.  Q.  Ra msted  yazır  ki,  monqolların  u lu 
əcdadlarının  türk  manqaslarla  qanlı  müharibələri  olmuşdur  (162,  50);  mansi 
(qədim  forması  manqi),  qədim  türk  tayfa larından  birin in  adı  (94,255,296);  mansi 
Altay  dil  a iləsinə   mənsub  dildə  danışan  və  Altayda  yaşayan  türk  xa lqla rından 
birinin adı (124,122); (man, qədim forması manq sözündən və - si,-şi şəkilç isindən, 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
52 
94,122,341);   mancur,  Altay  dil  a iləsinə  mənsub  dildə  danışan  xalq lardan  birin in 
adı  (manq  etnonimindən  və  çur,  yəni  qüvvətli,  əzəmətli,  vüqarlı,  ləyaqətli, 
160,IV,I,672)  sözlərindən;  quruluşca  Qaraçur,  Sarışor  türk  tayfalarının   adları  ilə 
eynidir; manqi, Altay dil a iləsinə mənsub tunqus – mancurlarda türk tayfasının ad ı; 
maniş,  Altayda  yaşayan  bir  türk  tayfasının  adı  (94,  34);  monquş  (əsli  manquş), 
qırğızlarda  bir  tayfanın  adı  (35,  182);  manqol,  başqırdlarda  türk  tayfalarından 
birinin  adı  (124,196);         munqal  və  menqu,  Tuvada  türk  tayfalarının  adları  (35, 
183);   munqet,  xa kaslarda  b ir  tayfanın  adı  (123;   mak ar,  Altayda  (maq,  manq 
etnonimindən və b ir sıra  qədim türk tayfala rın ın –  avar, avşar, bolqar, qacar, savar, 
kəngər, xə zər və s.adla rı üçün səciyyəvi ar,ər ―kişi‖, ―ig id‖, ―döyüşçü‖sözlərindən) 
bir tayfanın adı (159).Qeyd edilməlidir ki, Altay dil ailəsinə  mənsub dildə danışan 
tunqus – mancurlar A mur çayına Manqbu deyirlə r (maraq lıd ır ki, A mur çayının b ir 
qolu,  Kür,  d igər  qolu  Urmi  adlan ır).  Tunqus  mənşəli  ulçilərin  etnik  adı  da 
manqbudur.  
 
 
 
 
 
Gətird iyimiz 
etnonimik  para le llə r  Azə rbaycan  ərazisində  Manq  etnomin inin  Altay  mənşəli 
olması fikrinin düzgünlüyünə dayaqlardandır.  Ço x ehtimal  ki, manq (manx, monq, 
munq)  sözü  Altay  dil  ailəsinə  mənsub  etnoslardan  birinin  qədim  çağlardan  adı 
olmuşdur.Ona görə Manna, Mana kimi qeyd olun muş etnonimin ―Man(q) ay‖ kimi 
bərpası daha doğrudur. ―Manq‖sözünün mənası məlu m olmasa da onun qədim türk 
dillərindəki  manqa,  munqa  (əyilmə z,  itaət  etməyən,  öz  bildiy ini  edən  (100,  349) 
sözü ilə bağlılığı ehtimal edilə bilər. 
 
Çingizin  nəslindən  Menku 
xanın  (1251-1259)  əsl  adı  Manqudur.  Babək  üsyanı  yatırıld ıqdan  sonra  ərəb 
xəlifəsi  tərəfindən  Azərbaycana  göndərilmiş,  Afşin in  dayısı  oğlu,  əslən  türk 
sərkərdə  Manquçur  (türkcə  çur,  monqolca  sur,  yəni  ―qüvvətli‖,  ―qüdrətli‖, 
―vüqarlı‖,  ―əzəmətli‖  deməkdir;  -160,  IV,I,672;II,I,2043)  adı  da  bu  sözlə 
bağlıdır.(Z. M .  Bünyadov ―Mingəçevir‖ toponimini ərəb  mənbələrində Mingiçavr 
kimi qeyd olun muş sərkərdənin adı  ilə bağlamışdır. -76). X əsrdə Şəkinin hakimi 
Məhacir (I), XII əsrdə Şirvanşah Mənuçöhr şəxs adları da ço x güman bu sözdəndir. 
Manna  (asurca)  və  Mana  (urartuca)  etnonimin in  sonunu  təşkil  edən  “a”  səsinin 
mənşəyini  müəyyənləşdirmə k  çətindir.  Ço x  gü man  ki,  ―Manqa‖  forması  Manq 
etnonimin in  şumercə  tələffü z  formasıd ır  və  “a”  səsi  şumer  dilində  münasibət 
bildirən “a” – şəkilç isidir (Bu ş əkilç i barədə ba x: 103,80) Şu me rlə rin türkmənşəli 
olmasına görə şəkilçi elə  mannaların d ilində də o la bilərdi.  Ümu miyyətlə, Manqa 
etnonimi quruluşca Saka etnonimi ilə müqayisə edilə b ilər.  Mannaların 
türkmənşəli  olduğunu  göstərən  mühüm  faktlardan  biri  də  Urmiya  gö lünün 
adların ın türkcə o lmasıdır. Bir antik mənbədə Urmiya gö lü ―Mantiana‖ adlandırılır 
(Strabon,  XI,XIV,8).Tədqiqatçılar  bu  toponimi  mənbələrdə  M idiyada  yaşaması 
göstərilən və hürri mənşəli sayılan Matian, Matiyen tayfasının ad ı ilə eyniləşdirmiş 
və  bununla  da  mannaların  hürrimənşəli  o lması  nəticəsinə  gəlmişlər  (50,12). 
Əslində  ―Mantiana‖  toponimindəki  ―ana‖,  yaxud  ―ena‖  sonluğu  qədim  yunan 
dilində,  adətən,  yer  adla rına  əlavə  o lunan  (məsələn,  Atropatena,  Kaspiana, 

---