downloaded from KitabYurdu.az
30
kənardan gətirilmə və bizə zorla qəbul etdirilmə yad dildir; 2) hə min əsrlə rə qədər
cənubda İrandilli, şima lda Dağıstandilli əhali yaşayırdı və demə li, cənubda Təbriz,
Gəncə, Bərdə, Urmu, Marağa,Ərdəbil və b. şima lda Ba kı, Gəncə, Bərdə, Şa ma xı,
Şəmkir, Şəki və b. İrandilli və Dağ ıstandilli xalqların şəhərləridir; ona görə də
VIII-XIII əsrlərdə yaşamış mütəfəkkir Təbrizilə r, Na xç ivanilə r, Urməv ilər,
Bərdə ilə r,Gəncəvilər, Ordubadilər, Beyləqanilər, Şirvanilər, cənubda İrandilli,
şimalda Dağıstandillilər idilər, onların türklərə dəxli yo xdur; 3) göstərilən əsrlərə
qədərki A zərbaycan mədəniyyəti də İrandillilərə və Dağ ıstandillilə rə a iddir; o rta
əsrlərdə gəlmiş və guya ulu əcdadlarımızın dillərin i dəyişdirmiş türklərin bu
mədəniyyətə də xli ola b ilmə z. Bütün bunlar erməni tarixçilərin in istəklərinə
uyğundur. Hələ keçən əsrin 60-cı illərində Musa Kalankatlının ―Alban tarixi‖
əsərini ruscaya tərcüməsində qeydlərində K. Patkanyan yazmışdır ki, albanların
tarixi taleyi hə mişə ermən ilə rlə bağlı olmuşdur, çünki hə m orada (jən i Albaniyada),
həm burada (yəni Ermən istanda) ən qədimlərdən era mızın 328-ci ilinə qədər eyni
erməni hökmda rla rı ha kimiyyətdə idilər (ba x: 23, s. 291, 294, 304). Elə buna görə
də Kürdən cənubdakı Azərbaycan torpağı ermən i əra zisi sayılır, a zərbaycanlılar
orta əsrlərdə gəlmə türk-tatar köçərilə ri hesab olunur. Ermənistanın ərazisində
qədim türklə rə mənsub çoxlu qoç heykə llərini ermən ilə r ö zlərinki sayırlar. Ha lbuki
arxeoloq S. V. Kiselyov Altayda er. əv. 700-100-cü illəri əhatə edən Taqar
arxeolo ji mədəniyyətinə mə xsus abidələrin qoç heykə lli mə za rla rdan ibarət
olduğunu yazmışdır.
Buyurun, hörmətli o xucular,on illər boyu bəzi tarixçilərimizin
yetişdirdikləri ―qərənfilləri‖ qəbul edin.
Cəfəngiyata qarşı qoyduğumuz konsepsiya isə qısaca belədir: Miladda
qabaqkı minilliklərdə Cənubi Azərbaycan ərazisində yaşamış kutilər, lu lubelər və
kaslar türk mənşəli etnoslar idilər. Onların birbaşa varisləri miladdan qabaq I
minilliyin əvvəllərində Manna və Maday adları ilə tarix səhnəsinə çıxmış lar.
Manna və Midiya əra zilə rindən mə lu m o lan toponimlərin və şə xs adların ın
əksəriyyətinin türkcə olması mannaların və madayların türkmənşəli o lmalarına
şübhə yeri qoymur. M idiya ərazisində iranlaşma prosesi yox,türkmənşəli Atropaten
xalq ının təşəkkülü prosesi getmişdir. Miladdan əvvəl VIII-VII əsrlərdə şimaldan
gəlmiş kimmerlər, skiflə r (işquzlar) və sakla r da türkmənşəli etnoslar id ilər,
Atropaten və Alban xalq larının fo rma laşmasında onlar da rol oynamışlar.
Albaniyada əhali əsasən türkdilli, Dağıstandilli və q ismən İrandilli idi. Mənbələrdə
―alban‖ etnonimin in iki mənası aydın o lunmalıdır: 1) Albaniyada yaşamış bütün
əhalinin ü mu miləşdirici etnik adı kimi. Belə o lduqda albanların içərisində
Qafqa zdilli və İrandilli tayfalar da vardı.2) Albaniyada yaşayan, çoxluq təşkil edən,
elə buna görə də ölkəyə ―Alban‖ adı verən bir konkret tayfa. Bu tayfa türkmənşəli
idi, hə m də ço xsaylı olmaq et ibarilə aparıc ı rola ma lik idi.
Albaniyanın türk tayfalarının kimmerlər və saklarla qaynayıb-qarışması
nəticəsində alban xalq ı yaran mışdır. Bu xa lq ın V-VII əsrlə rdə yazısı da türkcə idi.
downloaded from KitabYurdu.az
31
XI-XII əsrlə rdə səlcuq oğuzları nə cənubda, nə də şima lda heç kimi
türkləşdirməmişdir. A zərbaycan dili gətirilmə dil deyil, kökləri ilə qabaqkı
minilliklərə gedən dildir. Sə lcuq oğuzla rı A zərbaycanın hər iki hissəsində türklərin
sayını artırmış və Azərbaycan dilində türk dillərinin oğuz qrupuna aid dillər üçün
səciyyəvi xüsusiyyətləri ço xa lt mışdır.
Aşağıda bu konsepsiyanın müddəalarını təsdiqləyən faktlar o xucuya
təqdim ed iləcə kdir.
downloaded from KitabYurdu.az
32
II Fəsil
AZƏRBAYCAN ƏRAZİS İNDƏ ƏN QƏDİM ETNOS LAR
Azərbaycan ərazisində ən qədim etnoslar onun cənub hissəsində er.əv.III
minillikdən mənbələrdə ad ları çə kilən kutilə r (ya xud qutilər) və lulubilərd ir.
Kutilə r e r. əv. XXIII əsrdə ( e r.əv.2202\2201-ci ildən 2109-cu ilədə k)
Dəcla və Fə rat çayları arası ə ra zidə o za man A kkad ad lanan ölkən i zəbt et miş və
hakimiyyətdə olmuşlar ( 102, 110).Akkad çarı I Sa lmanasarın ( er.əv.XXIII əsr)
― göydə ulduzlar qədər miqdarı bilin məyən kutilər‖ ifadəsindən ( 101, 266)
görünür ki, kutilər sayca böyük etnos idi.
Yu xarıda I fəsildə kutilər, lulubilər və kaslar haqqında mövcud baxışların
xü laləsindən aydın oldu ki, kutilərin etnik mənsubiyyətinə dair bitkin fikir yo xdur.
Yaln ız Qəbələ rayonunun Nic kəndində və Oğuz qəsəbəsində yaşayan
Dağıstandilli udinlərin etnik adı o lan,” udin” etnonimi ilə ― kuti‖ etnonimi
arasında zahiri o xşarlığa görə kutilərin Qafqazdilli olması fikri yaran mışdır ( 102,
206). Er.əv.V əsrdə He rodat və I əsrdə Strabon Midiya ərazisində uti adlı tayfanın
yaşadığını yazmışlar. Ehtimal ed ilir ki, eramızın əvvəllərində həmin kuti – utilərin
bir h issəsi şimala gəlmişdir və indiki udinlə r onla rın nəsilləridir ( 44, 65). Kutilə rin
sonrakı utilər olması fikrinin dü z və ya yanlış olduğunu söyləmək çətindir. Lakin
aşağıda deyiləcəyi kimi, türk utilərin mö xcüd olduğuna görə cənubda kutiləri və
utiləri Qa fqazd illi saymağa əsas yoxdur. Fikrimizi aydın laşdırmaq üçün biz uti –
udin məsələsini qısaca nəzərdən keçirməliy ik.
Qeyd edilməlid ir ki, Azə rbaycanın etnik tarixində ən dolaşıq məsələlə rdən
biri də Albaniyada uti adını daşıyanların etnik mənsubiyyəti məsələsidir.1944-cu
ildə İ.P.Pet ruşevski ortaya bir fikir atdı: Qəbələ rayonunun Nic kəndində yaşayan
udinlər qədim a lbanların qalığ ıdır (154, 77). Bu fikrə sonra başqa tədqiqatçılar –
S.T.Yeremyan ( 108,304), Z.İ.Yampolski ( 189, 83), Z.M.Bünyadov ( 76, 178),
Q.A.Klimov ( 116, 96), A.Q.Şanid ze ( 178, 8), İ. H.Əliyev ( 51), V.L.Qukasyan
( 92), F.Mə mmədova ( 129) tərəfdar o ldular, la kin heç bir a raşdırma aparılmadan.
Əlbəttə, Dağıstandilli tayfaların birinin qalığ ıdır.La kin söhbət alban etnosundan,
yəni Alban dövlətini yaradanla rdan və etnik adı ― alban‖ olan lardan gedirs ə,utilə rin
albanlarla eyniləşdirilməsi qondarmad ır. Heç olmasa, ona görə ki, Strabon
Atropatenada ― Midiya dağları‖ adlanan dağlıq ərazidə Xəzərin cənub qərbində
alban və uti tayfalarının yanaşı yaşadığını qeyd edir ( Strabon.XI, 8,8).Bu o
demə kdir ki, a lban və uti müstəqil tayfala rın adla rıdır. Yu xarıda adlarını
çəkdiyimiz müəlliflər isə udinləri məh z er.əv.IV əsrdən milad ın VII əsrinə qədər
dövləti, Vəsrdən yazısı o lan Alban etnosunun qalığı sayırlar. Məsələn,1958-ci ildə
erməni ta rixç isi S.T.Yere myan ya zmışdı ki, q ədim alban dili udin d ili id i.( 108,
327). İki il sonra gürcü tarixçisi A.Q.Şanid ze göstərir ki, erməni tarixi ənənəsində
Dostları ilə paylaş: |