Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
41 
gələcəkdə qəbilə  üzv lərini b irləşdirən, bir-b iri ilə bağlayan ər olması arzusunu 
ifadə edir.  İndiki Ermənistan ərazisində miladdan qabaq Sak çarlarından Esla k, 
Orta Asiyada Eftalit çarlarından Yavunlax (IV əsr), Attilan ın oğlu Ellak, 529-cu 
ildə Tü rk xaqanlığından Bizansa göndərilmiş səfir Ma ila x, Hun çarlarından 
Sanqilaq, Cənubi –Şə rqi Avropada türk mənşəli Uturqur tayfa birləş məsinin başçısı 
Sandilax (72,153,174), suvar xaqanlarından Bolax, erkən orta əsrlərdə Uyğur 
xaqanlarından Yaqlak-Ar, Saqdilaq (168,18), XII əsrdə türk Xarəzmşahlardan 
Ozlaq, XIV əsrdə Sib irdə Taybuqin türk tayfasının hakimi Xabola k v ə b. şə xs 
adların ın sonlarındakı ―laq‖, ―lax‖ ko mponentləri ilə kuti adlarındakı ―laq‖ sözü 
bizcə, eynidir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
E l u l u m e ş (er. əv. XXIII əsr)   . Kutilərdə b ir çarın adı. Qeyd 
olunmalıd ır ki, bu şəxs adının sonunda kasların və madayların şəxs adları üçün 
səciyyəvi aş, eş sonluğu  vardır. Bunu İ. M . Dyakonov da qeyd etmişdir.(102,128). 
Ehtimal ki, şumerlərin Lu ma allahının ad ı ilə bağlı teoforaddır. 
 
 
İ n i m a b a k e ş (er. əv. XXII əsr). Kutilərdə bir çarın adı. Şu mercə inim 
―qərarına görə‖, ―sözünə görə‖, ―rəyinə görə, aba (k) ―əcdad‖, ―qoca‖, ―ata 
(103,430), (qədim türkcə aba ―ata‖, ―baba‖ sözü ilə müqayisə edin) və eş 
şəkilçisindən ibarətdir. Ad ―Əcdadın (abanın) qərarına (sözünə) görə‖ 
mənasındadır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
İ n q e ş u ş (Er. əv. XXIII əsr). Kutilərdə b ir çarın adı. Ehtimal ki, 
Şumerin baş allahlarından biri o lan Enqi allahının ad ından v ə şumercə şuş 
―ağuşunu açdı‖, ―yayıldı‖ sözlərindəndir.   
 
 
 
 
T i r i g a n. Kutilərdə b ir çarın adı (er. əv. XXIII əsr). Ehtima l ki, şume rcə 
dirik  ―böyük‖, ―ulu‖ sözündən və An ilahəsinin adından ibarət teofor addır. ―An 
allah ı böyükdür‖ mənasındadır. Bəlkə bu ad şumercə dirik ―artıqdır‖, ―yüksəkdir‖ 
sözündən və An ilahəsinin adından ibarət olmaq la ―An (allah ı) (hər şeydən) 
artıqdır, (yüksəkd ir)‖ mənasındadır. 
 
 
 
 
 
Kutilə rin toponimləri mə lu m deyil. On ların dilləri əsasında yaranmış 
coğrafi adların bəziləri miladdan əvvəl I minilliy in əvvəllərindən başlayaraq  
Manna və Midiya toponimlə ri kimi mə lu mdur və onların türkmənşəli olması indi 
şübhə doğurmur.  
 
 
 
 
 
 
Əlbəttə, gətird iyimiz faktlar kutilərin etnik mənsubiyyəti haqqında tam 
fikir söyləməyə imkan vermir. Lakin İ. M. Dyakonovun heç bir Şərq dillərində 
izah olun mayan adlar kimi səciyyələndirdiy i kuti şə xs adlarının türkcə olması fikri 
istisna edilə bilmə z. Hə m də mannalar kut ilə rin və lulubelə rin sonrakı nəsilləridirsə 
(bunu bütün tədqiqatçılar təsdiqləyirlər) və əgər aşağıda deyiləcəyi kimi, mannalar 
və madayla r qədim türklərdirsə, birmənalı nəticə ö zlüyündə aydındır.   
 
Cənubi Azə rbaycan ərazisində digər bir etnos er. əv. XXIII əsrə aid a kkad 
mənbələ rində lulubum adlandırılır. İ. M. Dyakonova görə, bu etnonim na mə lu m 
―lul‖ ko mponentindən və elamca cəm bildirən “b” şəkilçisindən ibarətdir 
(102,101). Məhz bu ehtimal lu lubilə rin  Ela mdilli və ya xud ―Kaspidilli‖  olması 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
42 
fikrinə səbəb olmuşdur. İ. M . Dyakonovun özü də bu fikrə  tərəfdard ır. Belə  ç ıxır ki, 
akkad lar bu etnonimi elamlılardan götürmüşlər. Aşağıda deyəçəyik ki, er. əv. V 
əsrdən məlu m olan Kaspi etnonimindəki “pi” şəkilçisini də elam mənşəli sayırlar  
və ona görə də onlarə da etnik mənsubiyyətcə Ela m dili qrupuna şamil ed irlər. 
Ümu miyyətlə, Urartu mənbələrində Lu li-in -a –―düşmən ölkə‖anlamındadır. Lu lubi 
etnonimi hürritlərdə ―lullu”, urartulu larda “lulu” kimi işlənird i. Deməli “bi” 
şəkilçisi urartululara və hürittlərə məlu m deyildi. Q. A. Melikişviliyə görə, lulubi 
etnonim deyil,ona görə ki, hürritcə lu llu ―içərisindən qul gətirilən dağlı‖, urartuca 
―yadelli‖, ―düşmən‖ mənalarındadır (132,135,157). Lakin lulubilərin və kaspilərin 
“bi”, “pi” şəkilçisinə görə Elammənşəli sayılması fikri ağlabatan deyil. Bu ş əkilçi 
qədim türk etnonimiyası üçün s əciyyəvidir. Herodot skiflərdə aqrippi və traspi adlı 
tayfaların ad larını çəkir. Mərkəzi Asiyada və Altayda erkən orta əsrlərdə barabi, 
nuşibi, syanbi və tatabi adlı türkmənşəli tayfalar məlu mdur. Bu tayfaların 
adlarındakı “bi”, “pi” şəkilçisi ilə lu lubi, subi və kaspi etnonimlərində “bi”, “pi” 
şəkilçiləri bizcə, eynidir. Göstərilən türk etnonimlərində “bi” şəkilçisin in olması 
ondan görünür ki, məsələn, Tuvada həm Tata (35,65), həm də Tatabi (yenə orada) 
tayfası vardı. Bu sıraya türkmənşəli kuba, tuba (tuva) etnonimlərini də daxil etmək 
olar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ehtimal ki, ―lu lubi‖ etnonimi şumer dilində fo rmalaşmış və onlardan bu 
ad başqa qonşu xalq lara da keçmişdir. Şu mercə be-―cənab‖, ―hökmdar‖ (7,19) sözü 
qədim türkcə  bi, biy-―bəy‖ (166,II,97) sözü ilə  eynidirsə, onda ü mu miyyətlə, lulubi, 
sunbi (subi), kaspi, skif və qədim türk etnonimlərindəki ―bi‖ , ―pi‖  ko mponentləri 
türkmənşəli sayıla bilər.    
 
 
 
 
 
Sib irdə yaşayan tunqusmənşəli ulç ilərin ö zünüadlandırması o lan ― manqbu‖  
etnonimin in sonundakı ―bu‖ ko mponentini skif etnonimlərindəki “pi”, bəzi türk 
etnonimlə rdəki ―bi‖  ko mponenti ilə eyniliyi gü man edils ə, onda bu ko mponentin 
Altaymənşəli o lması nəticəsinə gəlmək mü mkündür. Be lə liklə, a kkad 
mənbələ rində “lulube” adlandırılanların etnik adı müəyyən olunmasa da, 
etnonimdəki “be” sözü göstərir ki, lu lubilərin qonşuluğunda dilində “be” sözü 
olan bir türk etnosu yaşayırdı. Başqa sözlə, lulu adlanan etnosu bir qonşu 
türkmənşəli etnos  (güman ki, şu merlər ya da kutilər) “lulube‖ yaxud “lulibi‖ 
adlandırmış və belə şəkildə akkadlara da keçmişdir. Ehtimal ki, mənbələrdə “lulu” 
kimi qeyd olunmuş bu etnosun adı Cənubi A zərbaycanda Lalandağ (Urmu  
bölgəsində), Leyla dağı (Səhənddə), Ley lan və b. toponimlərdə qalmışdır. 
 
Lu lubilə rin etnik mənsubiyyəti barədə mövcud fikirlə ri yu xarıda vermişik. 
Ümu mi fikir belədir ki, guya onlar Elammənşəli idilər (202,98). Lakin Y. B. 
Yusifov bu fikri tə kzib et miş və lulub ilə rin türk, A ltaymənşəli olması fikrini 
söyləmişdir. (183,186,17). O yazmışdir ki, Ön Asiyada Altaymənşəli tayfalar er. əv. 
III minillikdə yaşayırdı (183). Bu fikrə haqq qazandıran bə zi fa ktla r vardır. 
 
Lu lubilə rin ça r adla rı mə lu mdur. La kin bu adlar se mit  mənşəli a kkad 
dilində yazıld ığına görə ço x təhrif olun muşdur. Hə m də ki, lu lubi çarlarının ad ları 

---