Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
49 
hələ keçən əsrdə deyilmişdir (67). XVII əsrdə Sibirdə Udin mahalında türk 
tayfaları məlu mdur. (99,247,254). Aşağıda haqqında danışacağımız kaspilər də 
kaslar ilə mənşəcə eynidir. Kasların kaspilərlə mənşəcə eyni etnos sayılması (bunu 
bir sıra tədqiqatçılardemişlər) və kaspilərin türk mənşəli olması kasların Elamidilli 
olması baxışını rədd edir. Elamlıların və kasların dillərində bəzi sözlərin eyniliyi 
heç də kasların bu sözləri Elam d ilindən mənimsəməsi demək deyildir, əksinə də 
ola bilər. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Deyilənlərdən aydın olur ki, Ön Asiyada guya uzaq keç mişd ə lulubi-kuti-
ela m-hürrit-kassit dil ailəsinin mövcud olması fikri (183,38) təsdiqlənmir. Ya ln ız 
Hürrit və Urartu dilləri qohumdur, elam dilinin isə Hindistanın Dravid d il ailəsinə 
mənsub olması güman ed ilir. Bə zi tədqiqatçıla ra görə, qədim kaslar tarix səhnəsinə 
sonra kaspi adı ilə çıxırlar. Kaspilər Azərbaycanın hər iki hissəsində yaşamış 
qədim etnoslardan biridir. ―Kaspi‖ etnonimind ən “pi” şəkilç isinin e la mmənşəli 
sayılması fikri ağla batmır. “Kaspi‖ etnonimin in Gürcüstanda qədimdən 
azərbaycanlılar yaşayan Kaspi yaşayış məntəqəsinin adında əks olunması göstərir 
ki, “k aspi‖ özünüadlandırmadır, başqa sözlə, ela mla rın “pi” şəkilç isi Gü rcüstanda 
kaspilərin etnik adında əks  o luna bilmə zdi. Kasların A zərbaycanda və 
ümu miyyətlə, Ön Asiyada tarixi rolu məsələsində tarixşünaslıqda qaranlıq ço xdur. 
Onların Maday və Manna etnosları ilə etnik mənsubiyyətcə yaxınlığın ın dərəcəsi 
aydın olmasa da Kas, Maday və Manna toponimlərin i və şəxs  adlarını Azərbaycan 
dilinin ən qədim le ksik vahidlə ri saymaq ola r. Be ləliklə , er. əv. III minillikdən 
Cənubi Azə rbaycan ərazisində və ona bitişik əyalətlərdə A ltaymənşəli etnosların 
yaşaması ehtimal edilə bilər. A zərbaycan türklərin in birbaşa ulu əcdadları olan 
Manna və Maday etnosları belə  bir etnik mühitdə tarix səhnəsinə çıxmışdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
III  FƏS İL 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
50 
 
MANNALAR VƏ MADAYLAR 
 
                                               §1. Mannalar    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Urmiya gölünün ətraf ərazisi və oradakı əhali er. əvvəl IX əsrə (dəqiqi  ilk 
dəfə er. əv. 843-cü  ildə) a id asur  mənbəyində Manna (102, 144), er. əv.  VIII əsrə 
aid  Ura rtu  mənbəyində  Mana  (102,144)  adlanır.  Manna  ərazisi  er.  əvvəl  III 
minillikdən  başlayaraq  kuti  və  lulubelərin  məskun  olduqları  əra zi  olduğuna  görə, 
mannalar (yaxud mannalılar) onların b irbaşa varisləri sayılır. İ. M. Dyakonov yazır 
ki, Manna dövləti lulube-kuti dövlət qurumu idi (102). 
 
 
 
Tarixşünaslıqda Manna müəyyən bir etnosun adı kimi nəzərə alın ır.  Q. A. 
Melikişvili yazır  ki, Manna yerli etnik addır (132,41).  Deməli, ölkə orada yaşayan 
―Manna‖ etnosunun adı ilə ad lan mışdır. Manna əvvəlcə konkret bir tayfanın, sonra 
tayfa  birləşməsinin,  daha  sonra  er.  əv.  IX  əsrin  30-cu  illərindən  Azərbaycan 
ərazisində  ilk  dövlət  quru munun  (102,144)  ad ıdır.  Bu   dövlət  er.  əv.  615-613-cü 
illər  arasında  Midiyaya  birləşdirilmişdir.  Ümu miyyətlə,  qədim  türk  xa lqların ın 
tarixində Manna ilk türk dövlətidir. A zərbaycanlıların dövlətçilik ənənəsinin tarixi 
Mannadan başlanır.  Yu xarıda deyildiy i  kimi, ―Manna‖  müəyyən bir etnosun etnik 
adı, ö zünüadlandırmasıdır.  Bununla əlaqədar olaraq iki problemi həll etmək lazım 
gəlir: ―Manna‖ etnoniminin  yerli tə ləffü z formasının bərpa  edilməsi və mannaların 
etnik mənsubiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi. 
 
 
 
 
Qeyd  olunmalıd ır  ki,  Manna  və  Mana  yerli  tələffüz  forması  məlu m 
olmayan  etnonimin  assur  və  urartu  dillərində  yazılış  forma la rıd ır  və  de məli, 
mannaların  ö zlərini  necə  adlandırd ıqları  b ilin mir.  Maraqlıdır  ki,  er.  əv.  VII  əsrin 
sonlarına qədər Asur və  Urartu   mənbələrində bu etnos ―Manna‖ və ―Mana‖ kimi 
qeyd olunsa da az sonra er.  əv. 519-cu  ilə  aid  fars dilində Bisütun qaya yazısında 
və er. əv.  V əsrdə yaşamış və Midiya haqqında ətraflı  mə lu mat vermiş Herodotun 
―Tarix‖  əsərində  ―Manna‖  yaxud  ―Mana‖  etnonimi  yo xdur.  Tədqiqatçılar  bunu 
belə izah edirlər  ki, guya Manna dövləti Midiyaya birləşdirildikdən sonra bu etnos 
arimənşəli  tayfalara,  o  sıradan  madayla ra  qaynayıb  qarışmış  v ə  tarix  səhnəsindən 
çıxmışlar. Əlbəttə, bu yanlış fikird ir, təxminən  100 il müddətində dövlət quru muna 
malik olmuş etnos bu tezlikdə əriy ib yo xa çıxa bilməzdi. 
 
 
 
Bu  da  maraq lıd ır  ki,  mannala r  haqqında  mə lu mat  verən  assur  və  Urartu 
mənbələ rində “ maq” etnonimi çəkilmir.La kin, qədim fa rs və yunan mənbələrində 
―maq‖  etnonimi  işlədilir,  ―Manna‖  etnonimi  isə  göstərilmir.  Maqlar  Herodotun 
yazdığına  görə,  M idiya  tayfa  ittifaqına  daxil  olmuş  tayfalardan  birid ir.  Belə 
nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  assur  və  urartu  mənbələ rindəki  Manna  və  Mana  qədim 
fars  və  qədim  yunan  mənbələ rindəki  ― maq‖  etnoniminin  e kviva lentidir.  Buradan 
―manna‖  və  ―maq‖  etnonimlərinin  eyniliyi  aydın laşır.  İlk  dəfə  bu  düyünü 

---